De Jeneverbes als voeding voor onze vogels.
Door: A. Lemmens.
Wetenschappelijke naam: Juniperus communis.
Nederlandse naam: Jeneverbes.
Duitse naam: Wacholder.
Engelse naam: Juniper.
Franse naam: Genévrier.
De naam jeneverbes is afgeleid van het Latijns Juniperus. Juni komt van junior wat jongere betekent. Perus komt van parere wat verschijnen betekent. Dit heeft betrekking op de jonge vruchten die aan de struik komen voordat de rijpe vruchten zijn afgevallen. De drank jenever dankt zijn naam aan de jeneverbes. In het Nederlandstalige gebied van België worden de aalbes, rode bes en zwarte bes vaak ook jeneverbes genoemd, wat een foutieve benaming is. In Drenthe, waar deze struik of boom het meeste voorkomt, wordt de jeneverbes Iberen of Damberen genoemd. In Duitstalige gebieden heten bessen beren.
De jeneverbesstruik is een altijd groen blijvende naaldboom en is een van de weinige die van nature voorkomt in onze streek. De takken zijn buigzaam en roodbruin van kleur. Drie blauwgroene naalden vormen een krans. Elke naald heeft een brede witte band aan de bovenzijde en aan de onder kant een kiel.
Het is een plant die tweehuizig is, wat betekent dat er mannelijke en vrouwelijke planten zijn. De vrouwelijke kegels zijn groen, de mannelijke zijn geelachtig. Met andere woorden, er moeten dus altijd twee planten aanwezig zijn om vermeerdering mogelijk te maken. De bloemen worden via de wind bestoven. De vrouwelijke zaadschubben vormen het eerste jaar zwartblauwe schijnbessen. Na de winter worden de bessen donkerblauw. De bessen hebben twee jaar nodig om te rijpen, zodat aan een en de zelfde boom of struik donkerblauwe bessen, de rijpe bessen, en groene bessen, de niet rijpe bessen, voor komen. Elke bes heeft drie zaden. De struik kan een hoogte bereiken van tien meter. De bloeitijd van de jeneverbes is april – mei. De schors kleur is grijs tot roodbruin, dun en vrij glad van structuur, bij oudere planten laat het schors los in de vorm van lange pluizige schilfers. Van de jeneverbes zijn wereldwijd 41 soorten bekend. Langdurig gebruik van de bessen kan nier beschadigingen veroorzaken.
De jeneverbes is de enige boom of struik soort die op de rode lijst van planten in Nederland staat. Met andere woorden, het is een wettelijk beschermde plant. Plukken van bessen is strafbaar. Deze plant is de laatste jaren sterk afgenomen in ons land. Het merendeel van de planten komen voor op de Veluwe in Drenthe. Een kleine populatie komt ook voor in Limburg. Het beste voor het voortbestaan van de jeneverbes is dat er voldoende planten bij elkaar staan met genoeg afstand van elkaar zodat de wind vrij spel heeft om te kunnen bestuiven. De plant komt in Nederland voor op arme zandverstuivende- en heidelandschappen. Op dit moment vindt er weinig natuurlijke verjonging plaats in de populatie in ons land. Een uitzondering hier op zijn de terreinen van Defensie waar de bodem geregeld omgewoeld wordt wat nodig is om verjonging. De jeneverbes is een pionierssoort, op pas omgewoelde terreinen voelt ze zich thuis en is een van de eerste die ontstaat. De zaden die in de bessen zitten ontkiemen het beste in minerale bodems, stuifzanden, na enkele natte jaren. De jeneverbes komt oorspronkelijk uit noordelijke streken, Noord – Azië en Noord – Amerika. Heden ten dage komen ze ook veel voor in Zuid – Europa, zoals Italië, Kroatië en Albanië.
Jeneverbessen worden hoofdzakelijk nog aangetroffen als solitaire struiken. Jeneverbesbossen zijn zeer zeldzaam geworden. Zoals al eerder gezegd komen de meeste voor op de Veluwe. Langs de weg Otterlo Schaarsbergen ligt nog een jeneverbesbos het ligt gedeeltelijk in het Nationaal Park De Hoge Veluwe. Het is een van oudsher gestructureerd jeneverbesbos. Een bos met jeneverstruiken die ruim uit elkaar staan.
Plekken waar de jeneverbessen nog te vinden zijn.
– Sallandse Heuvelrug, Noetselerberg en De Borkeld bij Holten.
– Stakenberg, Elspeet op de Veluwe.
– Vierhoutense Heide, op de Veluwe.
– Otterlo, gedeelte in het Park De Hoge Veluwe en een gedeelte in het bos bij Otterlo.
– Het Heiderbos gemeente As in Vlaanderen.
– Lieropse Heide onderdeel van Strabrechtse Heide Someren Noord Brabant.
– De Gebergten en Herselse Heide bij Someren Noord Brabant.
– De Bikkels, Brouwhuisse Heide bij Vlierden.
– Beerzerveld.
– Lheebroekerzand, Nationaal Park Dwingelderveld, Drenthe.
– Heide tussen Gortelseweg bij Vaassen en Elburgerweg bij Niersen, Veluwe.
– Mantingerzand, Drenthe.
– Caitwickerzand tussen Kootwijk en Nieuw-Milligen, Veluwe.
– Boshuizerbergen, bij Venray, Limburg.
– in België komt deze plant vooral voor in de Kempische duinen en in de droge venen en moerassen van de Ardennen.
Niet alleen de bessen worden gebruikt voor vele doeleinden maar ook de naalden en het hout. De gedroogde jeneverbes heeft een bloedzuiverende werking. De naam jenever is van afgeleid jeneverbes, in deze drank worden jeneverbessen gebruikt net als in Bénédictine de drank die de schilder van Gogh het leven gekost heeft. Niet door de jeneverbessen, maar door de alcohol. In deze drank worden de jeneverbessen gebruikt als smaak makers. In Gin worden de bessen gebruikt om deze drank te parfumeren. Gedroogde jeneverbessen worden gebruikt bij de bereiking van wildsoorten, als marinades. Zuurkool wordt ook op smaak gemaakt met jeneverbessen. De bladeren of naalden worden gebruikt bij het grillen van vis. Het hout van de struiken of bomen wordt gebruikt bij het roken van vlees. Vroeger werd het sap van de bessen ingedikt en samen met houtspanen gekookt om jicht, huisuitslag en waterzucht (opzwelling van lichaamsweefsel en organen) te behandelen. Jeneverbes heeft een aromatische geur die alle delen van de plant heeft. Jeneverbesolie kent ook heel wat toepassingen. Bij waterzucht, slijmvliesontsteking van de blaas, blaasgruis, blaasstenen, is urine afdrijvend, heeft een heelsamenwerking bij jicht en spierpijn.. Deze olie heeft ook een goede werking bij de stofwisseling. Gewrichtsstoornissen worden vaak veroorzaakt door stofwisselingsproblemen. De essentiële olie uit de jeneverbes, Juniperi aetheroleum, verkrijgt men door distillatie met waterdamp uit vers geoogste takken en bessen. De olie heeft een lichtgele kleur n een houterige geur die lijkt op de geur van dennennaalden en is sterk reinigend voor lichaam en geest. De olie wordt gebruikt bij opkomende verkoudheid, jeuk, zweertjes, jeugdpuisten, bij het reinigen van de huid, verminderde eetlust, maagzuur, gewrichtspijn, spierpijn, jicht, aambeien, cellulitis ( ontsteking onderhuids bindweefsel), menstruatiepijn, reumatische klachten, overmatige transpiratie, vermoeidheid, witte vloed, blaasontsteking, nervositeit, stress, vochtig eczeem, en zenuwpijn. Een andere olie wordt alleen uit bessen gedistilleerd. Deze olie, Oleum juniperi E. baccarum heeft een krachtigere houtige geur met een zoete bijsmaak. De werking is sterker dan de olie van takken en bessen. Deze olie wordt gebruikt bij ontgiften.
De bessen kunnen op twee manieren bewaard worden. Gedroogd in een gesloten bus. Gedroogde bessen zijn in natuurwinkels of reform zaken te koop. Zelf de bessen drogen kan ook. Dan moeten de bessen geplukt worden als ze heel donker zijn, goed rijp, ze lijken dan wel zwart van kleur. Ze moeten goed verspreid worden op papier dat vocht kan opnemen. Het papier moet regelmatig vervangen worden. Anders gaan de bassen schimmelen. Schimmelen blijft een groot risico bij het zelf drogen van de bessen. Het is dan ook veiliger om de bessen te kopen in gedroogde vorm. De bessen zijn ook goed te bewaren in de diepvries. Ook hier voor kunnen het beste de goed rijpe bessen worden gebruikt.
Als eerste is gezegd dat lang gebruik van de bessen nierbeschadigingen kan veroorzaken. Dus niet te vaak geven. De bessen worden gegeten door grotere vogels zoals de lijsterachtige. Bij kleinere vogels zoals de Amerikaanse sijzen kunnen de bessen gebruikt worden in de thee. Ze moeten hiervoor wel gekneusd worden zodat de werkzame stoffen makkelijker vrij kunnen komen. Hiervoor gebruiken we gedroogde bessen. Twee a drie bessen per liter water is voldoende. De bessen smaken nog al bitter, wat ook een reden is, buiten het gevaar voor de nieren, om er niet te veel van te geven. De bessen kunnen ook door het eivoer gemengd worden. Ook hier voor gebruiken we gedroogde bessen. Twee a drie bessen worden fijn gemalen en door het eivoer gemengd. Als je de vogels thee geeft met jeneverbessen, dan geen bessen door het eivoer of anders om. Anders krijgen ze te veel, wat slecht is voor de nieren. Takken en naalden zij ook te gebruiken bij onze vogels. Hierbij moet meteen gezegd zijn dat de plant een beschermde plant is. Dus geen takken of naalden gebruiken van planten die in de natuur staan. Van de gecultiveerde soorten is dat natuurlijk geen probleem. Door de aromatische geur van deze plant zijn de naalden en de jonge takken goed te gebruiken om onze vogels hokken een aangename reuk te geven. We kunnen ze gedroogd in de emmer doen waarin we de andere kruiden hebben staan om ons hok op te frissen. Op de bodem, onder het nestmateriaal, van de nesten kunnen ook gedroogde naalden worden gelegd voor de frisheid van de nesten.
Tekst bij foto’s:
Foto 1: Jeneverbes struik of boom.
Foto 2: Groep jeneverbessen struik of boom.
Foto 3: De jeneverbessen hebben twee jaar nodig om te rijpen, zodat aan een en de zelfde boom of struik donkerblauwe bessen, de rijpe bessen, en groene bessen, de niet rijpe bessen, voor komen.
Foto 4: Heel jonge jeneverbessen.
Foto 5: Jeneverbesstruik of boom met bessen.
Het gaat te ver om de werkzame stoffen in dit artikel te beschrijven. Welke werking de werkzame stoffen hebben is te vinden in mijn boek “De Amerikaanse sijzen”. Jeneverbessen bevatten etherische oliën, terpenom, bitterstof, looistof, hars en Calcium.
De chemische samenstelling van de jeneverbes en de jeneverbes plant zijn als volgt;
Monoterpenen 90%: dit zijn terpenen in etherische oliën:
24-46% Pineen
9-28% Sabineen
6-8%Myrceen
Limoneen
Campheen
Terpineen
Sesquiterpenen: een andere soort Terpenen:
2,5% Muuroleen
Monoterpenolen: soort alcohol:
10% Terpineol
Aldehyde: geoxideerde alcohol:
0,05% Campholenaldehyde
Ketonen: Oplosmiddel:
Borneon
Pinocamphon
Junionon
Monoterpenen 80%: Terpenen in etherische oliën:
30,2% Pineen
21,3% Sabineen
6,2% Limoneen
4,5% Myrceen
3,9% Terpineen
3,4% Thujeen
2,2% Pineen
2,2% Terpinoteen
1,5% Cymeen
0,7% Careen
0,5% Campheen
Sesquiterpenen 5%: Terpenen:
1,4% Caciineen
1,2% Caryophylleen
1,2% Germacreen
0,6% Elemeen
Monoterpenolen 3%: soort alcohol:
2,9% Terpineol
0,1% Linalool
0,07% Bomeol
Sesquiterpenolen: ander soort Terpenen:
0,2% Cedrol
0,2% Cadinol
0,15% trans-Pinocarveol
Monoterpenketonen: ester oxiden:
0,08% Verlienon
De jeneverbes is een beschermde soort, dus niet de bessen plukken in de natuur.
Te vinden in de Nederlandse natuur zijn de planten op de volgende plekken;
– Elpermeer, tussen Elp en Schoonloo.
– Stegerenveld, tussen Ommen en Hardenberg.
– Holterberg, zandpad parallel aan doorgaande weg
– De Borkeld, tussen Rijssen en Markelo.
– Buurszand bij Haaksbergen.
– Mantigerveld.
