Tiananmen 1989: het vreedzame massaprotest in China dat eindigde in een bloedbad
Het is vandaag precies dertig jaar geleden dat tanks het Tiananmenplein in Peking opreden om een einde te maken aan een studenten- en burgerbeweging voor meer vrijheid. Wekenlang hadden demonstranten het plein bezet. De leiding van de Communistische Partij beschouwde het protest als een bedreiging voor haar macht, en na een aanvankelijke aarzeling werd gekozen voor bruut geweld. VRT-journalist Stefan Blommaert bracht in mei 1989 verslag uit van de studentenbetogingen in Peking. Hij blikt terug op de gebeurtenissen van toen, en onderzoekt wat er vandaag overblijft van de idealen van Tiananmen.
Het is broeierig warm op het Tiananmenplein. Ik zie verscheidene studenten onderuitgaan door dehydratatie. Vrijwilligers in verplegersoutfit verdelen flesjes water met een suiker- en zoutoplossing. Meer dan tweehonderd actievoerders zijn in hongerstaking. Zij vormen de harde kern van het protest, maar daarrond zijn er tienduizenden anderen die luidkeels meer vrijheden en meer openheid komen eisen.
Het precieze aantal demonstranten op het plein is moeilijk in te schatten. Als ik om me heen kijk zie ik alleen maar een enorme massa volk, van bij de Poort van de Hemelse Vrede (Tiananmen) met het wereldberoemde portret van Mao, tot ver voorbij de Zuil van de Martelaren. Het plein is immens groot. Er circuleren cijfers van een half miljoen of zelfs een miljoen manifestanten. (lees voort onder de foto)
Het is midden mei 1989. Ik ben hier om verslag uit te brengen over het al lang geplande bezoek van Sovjetleider Michail Gorbatsjov aan Peking. Maar wat er op Tiananmen gebeurt zuigt natuurlijk minstens evenveel aandacht weg voor de vele buitenlandse journalisten. Sinds de dood van een voormalige communistische partijleider, de hervormer Hu Yaobang, is de Chinese studentenwereld in beweging gekomen.
Zijn begrafenis, op 22 april, ging gepaard met massale demonstraties van studenten die meer vrijheden eisten, en inspraak op alle niveaus. Het protest was niet gericht tegen de Communistische Partij, het wou die partij alleen maar "verbeteren", zoals een van de studentenleiders het later stelde. Geleidelijk aan kregen de studenten steun van gewone burgers, ambtenaren en ook arbeiders.
Partijtop in verwarring
De verwarring bij de Chinese partijleiding was groot. Studentenacties waren er vroeger ook al geweest, maar de schaal was veel groter nu. En de betogingen verspreidden zich over het hele land. Meer en meer gingen de demonstranten verwijzen naar de politieke hervormingen die in de Sovjet-Unie volop aan de gang waren. "Wij willen glasnost", zo las ik op een van hun spandoeken, een referentie naar de politieke openheid die Gorbatsjov promootte.
Economische hervormingen waren er wel in China, maar op politiek vlak was er nauwelijks beweging te merken. Een deel van de partijtop, onder wie secretaris-generaal Zhao Ziyang, kon begrip opbrengen voor de studenten. Maar de conservatieven, geleid door premier Li Peng, wilden van geen toegevingen weten. Intussen groeide het protest aan.
Lees voort onder de reportage van Stefan Blommaert in Peking op 15 mei 1989.
En nu is Gorbatsjov dus gearriveerd. Hij wordt ontvangen in de Grote Hal van het Volk aan de westelijke kant van Tiananmen, maar geraakt niet binnen via de hoofdingang omdat het plein volledig wordt bezet door demonstranten. Ultieme blamage – en dus gezichtsverlies – voor de partijbonzen in Peking. Tijdens het bezoek van de Sovjetleider blijft alles relatief rustig, maar in de achterkamertjes van de Chinese Communistische Partij wordt gewerkt aan een scenario van bloedvergieten.
Economische hervormingen waren er wel in China, maar op politiek vlak was er nauwelijks beweging te merken.
Li Peng haalt het van de gematigde Zhao Ziyang, en ook sterke man Deng Xiaoping – de oude vader van de economische hervormingen – is intussen gewonnen voor de harde aanpak. Zelf zie ik in de buitenwijken van Peking meer en meer vrachtwagens arriveren met militairen van buiten de hoofdstad. Plaatselijke soldaten en politiemensen worden niet meer vertrouwd, velen van hen hebben sympathie betoond met de protestbeweging.
Bloedbad wordt voorbereid
En zo wordt op 20 mei 1989 de staat van beleg afgekondigd. Ik was intussen teruggeroepen naar Brussel, ondanks de gespannen situatie in China – de financiële middelen van de openbare omroep waren toen ook al beperkt. Ik moest de verdere evolutie vanop de redactie volgen. Net zoals de politieke atmosfeer sloeg in Peking ook het weer om.
De verzengende hitte maakte plaats voor niet-aflatende windstoten en hevige regen. Er kwam stormweer van. De tentjes op het plein werden aan flarden gescheurd. De miniatuurkopie van het Amerikaanse Vrijheidsbeeld die enkele dagen eerder was geïnstalleerd door de demonstranten stond te schudden en te huiveren. (lees voort onder de foto)
Dan kwam 4 juni, met de meest bekende fase van het Tiananmenprotest: die van de bloedige repressie. Eerst werd het plein ontruimd, met tanks en gewapende soldaten die het vuur openden op de menigte. Daarbij kwam het tot hevige schermutselingen. Radicale demonstranten vielen de militaire voertuigen aan met molotovcocktails, enkele militairen die geïsoleerd raakten werden gelyncht.
Maar het merendeel van de demonstranten vluchtte weg, naar de omliggende straten. Daar zijn de meeste slachtoffers gevallen. Over de cijfers bestaat ook dertig jaar later geen duidelijkheid. De Chinese overheid spreekt over enkele honderden doden bij de "contrarevolutionaire rebellie", zoals het protest officieel zou worden genoemd. Westerse bronnen hebben het over meer dan duizend slachtoffers, een lange tijd geheim gebleven Brits diplomatiek rapport vermeldt zelfs 10.000 doden.
Tiananmen is gewist uit het collectieve geheugen
Over heel China – want het protest beperkte zich lang niet tot Peking alleen – kwam een einde aan de demonstraties. Studentenleiders werden opgepakt en later veroordeeld tot soms lange gevangenisstraffen; anderen konden het land net op tijd ontvluchten, om nooit meer terug te keren. En dan daalde het doek van de stilte neer over de gebeurtenissen van 1989. De Communistische Partij wilde "Tiananmen" gewoonweg wissen uit het collectieve geheugen van de Chinezen.
Er werd met geen woord meer over gerept in de media en in officiële verklaringen. Toen het internet doorbrak in China sloeg ook daar de censuur toe: een speurtocht naar het studentenprotest (of zelfs gewoon "4 juni") via Chinese zoekrobots levert geen resultaat op, de term "Tiananmen" biedt alleen toeristische informatie. (lees voort onder de foto)
En het werkt. De meeste Chinese jongeren hebben geen flauw benul van de massale demonstraties die in de lente van 1989 plaatsvonden, en nog veel minder van de bloedige repressie. De iconische foto van "tankman" – de onbekende figuur die op zijn dooie eentje de confrontatie aangaat met een colonne tanks – is wereldwijd bekend, behalve in China.
De weinige openlijke opposanten die vandaag toch over het studentenprotest op Tiananmen zouden kunnen praten worden zoals elk jaar rond deze tijd "met vakantie" gestuurd, ver weg van de steden en de westerse perslui. De weken voor 4 juni behoren tot de "gevoelige periodes" – zoals ook tijdens belangrijke bijeenkomsten zoals partijcongressen – wanneer de (sociale) media nog meer worden gecontroleerd dan normaal.
Protest moet in de kiem worden gesmoord
De Communistische Partij heeft zijn lessen getrokken uit de demonstraties van 1989. Dit mag nooit meer gebeuren, zo luidt de conclusie. En dus wordt elk protest dat kan raken aan het wezen van het Chinese politieke systeem in de kiem gesmoord. De partij moet aan de macht blijven, sociale onrust moet daarom worden vermeden en de economie moet blijven groeien om de bevolking tevreden te stellen, dat is zowat de kern van de achterliggende gedachtegang.
Of zoals de Chinese minister van Defensie het zopas verwoordde in een zeldzaam (in het buitenland afgelegd) commentaar op het bloedbad van Tiananmen: “Dat incident was een politieke turbulentie die werd gestopt door de overheid. Het bleek een juiste beslissing, want sindsdien heeft China stabiliteit en ontwikkeling gekend.” (lees voort onder de foto)
Op politiek vlak is er sindsdien geen sprake van enige versoepeling. Meer nog, na het aantreden van Xi Jinping als partijleider en president in het begin van dit decennium is de greep van de Partij op de samenleving en de bevolking alleen maar versterkt. De vrijheden die in 1989 werden gevraagd door de studenten – zoals persvrijheid en vrije meningsuiting – zijn vandaag zo goed als onbestaande.
De machthebbers in Peking stellen expliciet dat westerse politieke concepten als democratie geen plaats hebben in China. De successen van de economische hervormingen en de algemene verbetering van de levensstandaard leveren de rechtvaardiging voor de almacht van de Partij en haar autoritaire systeem.
De vrijheden die in 1989 werden gevraagd door de studenten – zoals persvrijheid en vrije meningsuiting – zijn vandaag zo goed als onbestaande.
Is de doorsnee-Chinees vandaag begaan met ideeën als vrijheid en democratie? Amper. Het gros van de Chinezen wil dat de levensstandaard erop blijft vooruitgaan; dat gebeurt het best met een voortzetting van het beleid dat al veertig jaar voor spectaculaire economische groei zorgt. Democratie hebben de Chinezen nooit gekend, dus dat is voor velen een vaag begrip. Bovendien gaapt er een levensgrote kloof tussen wat wij in het Westen omschrijven als "vrijheid" en het beeld dat er in China van bestaat.
Vrijheid, dat interpreteren hedendaagse Chinezen doorgaans als de vrijheid om te kunnen kopen, te reizen of persoonlijke keuzes te maken in het leven. Voordat de economische hervormingen begonnen konden ze dat allemaal niet, toen leefden ze in doffe armoede. Tekenend: op het Chinese internet maakt de term "fruit freedom" de voorbije weken furore. Door de stijgende prijzen van vers fruit vinden veel Chinezen dat hun ‘vruchtenvrijheid’ wordt geschaad.
Lees voort onder het interview met een van de studentenleiders van 1989 (opgenomen bij de 25e verjaardag van het Tiananmenprotest).
Het protest van Tiananmen ligt dertig jaar achter ons. Vanuit historisch perspectief is dat niet zo enorm lang. Maar politiek gezien lijkt het een eeuwigheid geleden, want in de huidige omstandigheden is het onwaarschijnlijk dat de gebeurtenissen van 1989 zich zouden herhalen. De Communistische Partij denkt er niet aan te experimenteren met een versoepeling van de politieke situatie, laat staan dat ze bereid zou zijn ooit de macht met anderen te delen.
Zoals de zaken er nu voorstaan – je houdt bij dit soort beschouwingen best een slag om de arm – moeten we ons de komende jaren niet verwachten aan welke realisatie dan ook van de al bij al gematigde doelstellingen van het Tiananmenprotest.
Bekijk hier het Journaalitem van 4/6/2019 over het protest van 1989:
