Rondom bestand van 1988 5 3

1988 5/3 RONDOM DEN HERDENBERGH 

Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving 

Bestuur: Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand te Slagharen, vice-voorz. 

W.B. Meijer te Kloosterhaar, sekr. 

M.J.F. Valkman te Hardenberg, penningm. 

H.W. Dimmendaal te Bruchterveld, lid. 

Mevr. G. Jonkhans-Kampman te Radewijk, lid. 

Mevr. F. Kampman-Herbert te Oud-Bergentheim, lid. 

A. Kuiper te Mariënberg, lid. 

L Odink te Lutten, lid. 

A. de Roo te Hardenberg, lid. 

Het adres van de sekretaris is: 

Sportstraat 14, 7694 BB Kloosterhaar, tel. 05234-1249. 

Bankrelatie: 

Rek. nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg. 

(Postrek, v.d. bank: 812263). 

Redaktiecommissie: 

J.T.A, te Gussinklo 

A. Kuiper 

C. Lina 

J. Weitkamp 

G. Kuipers, eindred. 

Redaktie-adres: 

Dingspelstraat 26, 7841 CJ Sleen (Dr.), (tel. 05916-2276). 

pag. 

Inhoud: 1. Van de redaktie ................................................... 495 

2. Langzaam voorwaarts ................................ (Jannie Luisman) 495 

3. Kleine criminaliteit anno 1873 ..................... (Gert Weitkamp) 495 

4. Hardenberg en de Hannekemaaiers ........................ (C. Lina) 499 

5. Uit een oud aantekenboekje . . .............................. (W. Meijer) 507 

6. Rolsteenhamer uit het Mesolithicum . . . (Hulst en Verlinde) 507 

7. Een watermolen aan de Radewijkerbeek 

(vervolg) .................................................... (Z.O. Broek Roelofs) 509 

8. De os verdrongen door het ijzeren ros (I) (Jan H. Kompagnie) 510 

9. Van de bestuurstafel ............................................................... 517 

Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit 

tijdschrift 

mag alleen na daartoe verkregen toestemming van de redaktie. 

■

Van de redaktie 

In de op 18 juli gehouden redaktievergadering heeft het redaktielid de heer C. Lina 

te Hardenberg zich bereid verklaard de eindredaktie van de heer G. Kuipers over 

te nemen, ingaande volgend nummer. Wij zijn hierover zeer verheugd. De heer 

Lina heeft in de tot nu toe verschenen nummers van Rondom den Herdenbergh in 

zeer belangrijke mate interessante bijdragen geleverd. 

Langzaam voorwaarts 

Op de algemene vergadering op 19 april j.l. presenteerde het bestuurslid Frieke 

Kampman een diaserie over Bergentheim, getiteld Langzaam Voorwaarts. Deze 

presentatie kreeg een extra accent door het voordragen van enkele gedichten 

door mevr. Jannie Luisman. Haar gedicht Bergentheim laten we hieronder volgen: 

Bergentheim 

Denkend aan Bergentheim 

zie ik rechte kanalen 

kabbelend door 't vroegere 

veengebied gaan. Straten en 

huizen en glimmende auto's 

als status-symbolen voor de 

deuren staan. En op de 

uitgestrekte vruchtbare 

akkkers ronkende machines, 

ploegend door het land; 

sloten en wallen bossen en 

velden silo' s en stallen in 

een ruim verband. 

Jannie Luisman 

Hier zie je de zon 

op een midzomeravond 

in prachtige kleuren 

langzaam ondergaan. 

En over de weiden 

zingt de stem van 't verleden, 

dat al deze welvaart 

uit het veen is ontstaan. 

Kleine criminaliteit anno 1873 Gert Weitkamp 

In de officiële geschiedschrijving staan meestal grote namen en opzienbarende 

gebeurtenissen centraal. De gewone burger en zijn lotgevallen ontglippen veelal 

aan de aandacht van historici. In dit verhaal staan burgers van de gemeenten 

Ambt- en Stad-Hardenberg in het middelpunt. Waar het om gaat is wat we de 

kleine criminaliteit in het jaar 1873 zouden kunnen noemen. Het betreft geen 

geruchtmakende zaken en er zijn ook geen personen van nationale allure aan het 

werk. Hun verhalen worden opgetekend aan de hand van de archieven van het 

kantongerecht in Ommen. Het zijn juist dergelijke archieven die ons inzicht 

kunnen geven in het reilen en zeilen van het leven van alledag. Immers wanneer 

een burger in conflict met de justitie komt, wordt daarvan een procesverbaal 

495

opgemaakt. En al laat die burger ons dan ook zelf geen schriftelijke bronnen na, in 

gevallen zoals hieronder beschreven, zijn het de ijverige griffieambtenaren en 

veldwachters die, hoewel onbedoeld, ons toch het een en ander over die grote 

onbekenden en over de samenleving waarin zij leefden, kunnen meedelen. Tot 

1838 bezat Stad-Hardenberg zelf een rechtbank, het zogenaamde vredegerecht. 

Deze rechtbank behandelde voornamelijk administratieve zaken en de 

kleine overtredingen. Na de herorganisatie van het justitieel apparaat werden 

deze locale rechtbanken opgeheven en vervangen door de meer regionaal opererende 

kantongerechten. Voor de bewoners van de Hardenbergse gemeenten 

betekende deze verandering, dat zij voortaan bij kleine overtredingen voor het 

kantongerecht in Ommen moesten verschijnen. Deze rechtbank kon in strafzaken 

geldboetes en korte gevangenisstraffen opleggen. 

Van de 97 strafzaken, die de Ommense rechter in 1873 te behandelen kreeg, 

kwamen er twaalf uit Hardenberg. Ze betroffen overtredingen als het ongeoorloofd 

zingen op straat, openbare dronkenschap, stroperij en het laten weiden van 

schapen op andermans grondgebied. Het waren allemaal overtredingen waarvoor 

geen gevangenisstraf werd opgelegd. 

Ongeoorloofd zingen 

Lawaai van de straat is een verschijnsel van alle tijden en zorgde ook in het 

verleden in Stad-Hardenberg nogal eens voor overlast. Zo ook in 1873. Op 21 

februari ontving de burgemeester een adres van een inwoner, die zich 

beklaagde over „straatschenderij". Wat hem stoorde, was het feit, „dat des avonds 

na afloop der dagelijkse werkzaamheden, de jongelingen zich vereenigen op het 

zoogenaamde Kruis of Kruisstraat alwaar des adressants woning is gelegen. Dat 

eenige jongelingen zich aldaar ophouden en met eikanderen spreken en lagchen, 

hetwelk dan soms wel eenigzints luidruchtig wordt, terwijl anderen de straat langs 

gaan en soms onder dat gaan het een of ander lied aanheffen en bij het ontmoeten 

van meisjes tot gejubel en schertsend gelag overgaan". De burgemeester had wel 

begrip voor deze klacht. Hij beloofde dat er opgetreden zou worden. Op grond van 

een gemeenteverordening was er al tegen opgetreden, zoals ook molenaar Derk 

B. had ondervonden. Op 20 december 1872 had hij „zonder toestemming van den 

Burgemeester" gezongen op de openbare straat in Stad-Hardenberg. Daniel 

Schut, rijksveldwachter uit Ambt, en Gerrit van Laar, gemeenteveldwachter van 

Stad, hadden zijn zangkunsten in een procesverbaal vastgelegd en opgestuurd 

naar Ommen. 

Op 6 maart moest de molenaar voor de rechtbank verschijnen, waar hij tot een 

boete van drie gulden werd veroordeeld. Net als alle andere veroordeelden na 

hem moest hij ook de kosten van het rechtsgeding betalen en indien hij de boete 

niet binnen twee maanden voldaan zou hebben, dan volgde een gevangenisstraf 

van drie dagen. 

Voor hetzelfde delict moesten op 12 juni de metselaar Jannes Z., landbouwer 

Herman B., kleermaker Gerrit Jan F. en bakker Berend Jan R. voor het hekje in 

Ommen verschijnen. 

Zij waren allen burgers van Stad-Hardenberg, maar vervulden in 1873 hun 

dienstplicht bij het Vijfde Regiment te Geertruidenberg. Op 19 februari hadden 

deze soldaten zich „bij uitstek laten horen", toen een „groote hoeveelheid personen 

te zamen en in vereniging gingen zingen en schreeuwen op de openbare 

496

straat". Waarschijnlijk hadden de militairen hun verlof wat al te uitbundig gevierd. 

En het was hun uitbundigheid die de aanleiding was voor de klacht bij de 

burgemeester. Het leverde hen ieder een boete op van twee gulden of subsidiair 

een gevangenisstraf van twee dagen. 

Toen zij daarop een gratieverzoek indienden, werd dat door de burgemeester 

verworpen. Gedurende de hele winter hadden jongelui 's avonds „een groot 

vermaak gevonden om langs de straat te zingen en te schreeuwen". Dat moest nu 

maar eens afgelopen zijn, zo schreef hij aan de officier van justitie in Ommen. De 

veldwachters waren geïnstrueerd om streng op te treden en de daders te verbaliseren. 

Ondanks alle waarschuwingen werden de burgers steeds weer verrast op 

nachtelijke ouvertures, „totdat het op den 19 february jongsleden aan de politiebeambten 

is gelukt de vier bovengenoemde personen te vatten". Op die datum 

was er geen enkele festiviteit in Hardenberg, dus reden tot „zingen en schreeuwen 

langs de straat" was er volgens de burgervader niet. En zo dacht hij ook over 

het gratieverzoek. Blijkbaar maakte het vonnis indruk op de potentiële zanglustigen, 

want veroordelingen wegens het „ongeoorloofd zingen" bleven verder uit. 

Stroperij 

Jagen was voor nogal wat Hardenbergers een graag beoefende bezigheid. Probleem 

was evenwel dat niet iedereen zich de luxe van het jachtrecht kon permitteren. 

Ondanks strenge verboden op het stropen werd er, vooral eind tachtiger 

jaren, veel clandestien gejaagd. 

Op 12 juni 1873 moest zich de 38-jarige Hendrik V. uit Kloosterhaar voor de 

rechtbank verantwoorden vanwege het zich bevinden „met geladen schietgeweer 

in het veld te Kloosterhaar, buiten openbare wegen en voetpaden en zonder 

te zijn voorzien van buitegewone machtiging of consent". Het vonnis luidde: een 

boete van 10 gulden (subsidiair 3 dagen) en verbeurdverklaring van het jachtgeweer. 

Weigerde hij het schiettuig in te leveren, dan volgde een boete van vijf 

gulden of twee dagen gevangenisstraf. 

Openbare dronkenschap 

Hardenberg kende in het verleden vele herbergen en het was ook niet onbekend, 

dat er wel eens te vaak te diep in het glaasje gekeken werd. Opvallend is het 

daarom dat er in 1873 maar één Hardenberger voor openbare dronkenschap 

werd verooordeeld. 

Bovendien werd hij niet in de eigen gemeente, maar in Gramsbergen opgepakt. 

Het betrof de 26-jarige Arnoldus F., die op 23 augustus samen met twee collega's 

uit De Krim en Gramsbergen over de openbare straten van die laatste gemeente 

waggelde. Op 27 november werd hij veroordeeld tot een boete van drie gulden 

ofwel, bij niet-betaling, een gevangenisstraf van twee dagen. 

Verboden terrein 

De meeste vonnissen in 1873 werden gewezen inzake „het doen loopen van vee 

op eens anders in den oogst staande grond". Als het gras begon te groeien, 

trokken de schaapherders er met hun kudden op uit. Op de uitgestrekte woeste 

gronden rondom Hardenberg konden de 62 eigenaren van schaapskudden hun 

5543 schapen rustig laten weiden. Dat het vee zijn honger ook wel eens met 

andermans gras stilde, was kennelijk maar al te bekend. Onbezoldigd veldwach- 

497

ter Lambert Goris uit Stad-Hardenberg had het er in die koude meimaand van 

1873 maar druk mee. Hij was blijkbaar speciaal belast met het weren van schapen 

uit zijn gemeente, want naar aanleiding van zijn processenverbaal moesten op 

16 oktober de herders Hendrik V. uit Venebrugge en Jan Hendrik W. uit Stad- 

Hardenberg voor de kantonrechter verschijnen. Op 20 respectievelijk 21 mei 

hadden zij hun schapen laten grazen „op in den oogst staande grasgrond gelegen 

onder en toebehorend aan de gemeente Stad-Hardenberg". Beiden, de laatstgenoemde 

bij verstek, werden veroordeeld tot boetes van drie gulden of subsidiaire 

hechtenis van een dag. Ook een herder uit het aangrenzende Duitse Keizerrijk 

werd wegens dezelfde overtreding tot een boete van gelijke hoogte veroordeeld. 

In de gemeente Ambt-Hardenberg was rijksveldwachter Schut belast met het op 

afstand houden van de schapen. In zijn woonplaats hadden vooral particulieren 

last van deze dieren. Op 20 juni signaleerde hij de kudde van Hendrik H. op de 

grasvelden van burgemeester Jan Arend Baron van Ittersum. De „volgens eigen 

opgave tusschen de 20 en 30 jaar" oude boerenknecht uit Ambt-Hardenberg 

werd geverbaliseerd en op 30 oktober veroordeeld tot een boete van drie gulden. 

Dat zijn schapen op privé-terrein gevreten hadden, werd hem kennelijk zwaarder 

aangerekend, want in dit geval werd de subsidiaire straf bepaald op twee dagen 

brommen. 

Dat gold ook voor Hendrik G. en Albert B., schaapherders uit Bergentheim. Zij 

hadden hun kudde op het terrein van de Erven Crull laten grazen. Behalve een 

zwaardere boete van vier gulden gold ook voor hen de subsidiaire gevangenisstraf 

van twee dagen. 

Jan B., herder uit Ambt-Hardenberg, werd niet alleen veroordeeld tot vier gulden 

boete, maar zijn baas moest ook nog eens vijf gulden schadevergoeding betalen. 

Jan had zijn kudde op het grondgebied van Ambt-Ommen laten lopen en dat werd 

door de kantonrechter uit die plaats al helemaal niet gewaardeerd. Ook kinderen 

behoorden tot de schaapherders en dat zij daarbij de eigendomsverhouding ook 

wel eens uit het oog verloren, zal na het bovenvermelde niet verbazen. De 

dochters van landbouwer T. uit Radewijk, de veertienjarige Fenna en de 

achttienjarige Geesien, kregen elk een boete van drie gulden (subsidiair een dag) 

opgelegd. „In vereniging en gelijktijdig op den elfden july 1873 des Voormiddags 

omstreeks half twaalf uur", hadden zij de schapen op het gebied van de Erven 

Crull laten grazen. En dat ondanks de aanwezigheid van een „schapen-schop 

en een hond". 

De twaalfjarige Jan T. en zijn drie jaar jongere makker, Jurrien T., die voor de 

rechtbank opgaven van beroep schaapherders uit Ambt-Hardenberg te zijn, 

hadden rustig toegekeken hoe hun schapen hun magen vulden met het gemeentelijke 

gras. Een boete van een gulden of een dag in het schavot was het gevolg. 

Zij waren de laatsten die in 1873 veroordeeld werden. Zeventien van de 8647 

inwoners, die de beide Hardenbergse gemeenten toen telden, maakten in dat jaar 

kennis met het kantongerecht in Ommen. Geen opzienbarend aantal en zoals 

gezegd ook geen geruchtmakende kwesties. Straatrumoer in de „Stad" en stroperij, 

openbare dronkenschap en „verdwaalde" schapen op het platteland met zijn 

uitgestrekte woeste gronden, waren geen delicten waar Hardenbergers patent op 

hadden. In vergelijkbare gemeenten werden dezelfde overtredingen geconstateerd. 

De straffen lijken ook niet uitzonderlijk zwaar. Voor ons althans niet. Toch 

zullen de boetes niet altijd even gemakkelijk opgebracht zijn. Bij de zeer lage 

498

lonen uit die tijd, was het gratieverzoek niet onbegrijpelijk. Hoeveel van de veroordeelden 

uiteindelijk de „voorkeur" gaven aan de subsidiaire gevangenisstraf, was 

niet te achterhalen. 

Bronnen: 

Archief Kantongerecht Ommen (Rijksarchief Zwolle). Uitgaande stukken Stad- 

Hardenberg (Gem. Archief Hardenberg). Bewerking van een gedeelte van een 

scriptie over criminaliteit in Hardenberg anno 1873. 

Hardenberg en de Hannekemaaiers C. Lina 

Hoeveel Hannekemaaiers zullen in de loop der eeuwen door Hardenberg getrokken 

zijn? Hun getal is bij benadering niette geven. Tienduizenden trokken als 

seizoenarbeiders uit Westfalen door ons stadje naar Holland of Friesland om daar 

te maaien, de meesten te voet. Anderen reisden met de postwagen die op Uelsen, 

Neuenhaus, Nordhorn en Lingen reed. Velen lieten hun bagage door de postwagen 

vervoeren. Een brief van de stadssecretaris van 11 oktober 1784 wijst met 

klem op de rechten en vrijheden van het Veer of Gilde der voerlieden van Hardenberg, 

namelijk „het transport van Pikmaaijers en haare Pakken „tegenover" de 

frivoole en opgeraapte klagte van twee ingezetenen van de boerschap Heemse". 

Voor de voerlieden buiten Hardenberg was het monopolie der Hardenbergers van 

dit vervoer een grote ergernis. 

Maar lang reeds voordat deze postdienst officieel was ingesteld, kwamen langs 

de Hessenweg door Hardenberg groepen Westfaalse mannen gelopen, die door 

de nood gedreven in den vreemde trokken. Dit gebeurde al tijdens de dertigjarige 

oorlog, die Duitsland teisterde van 1618 tot 1648. We lezen daarvan in een wrange 

episode uit een „klucht", geschreven door Isaac de Vos en getiteld: „Klucht van de 

Mof" (1644). Hierin wordt Jochem de Hannekemaaijer ten tonele gevoerd. Een 

zekere Lubbert vraagt hem: „Maer vrient, hoe hiet je en waer kom je vandaen?" 

Het antwoord is: 

„Woor ick van danne bin, dat werd ick jou wol verhalen: Ick hoor niet wijt van 

Hooselunnen tohoes, 'n stad in Westphalen." Lubbert vraagt hem dan: 

„Hoe staat het daer met den oorlogh, kan je het noch gaende houwen?" Jochem 

klaagt: „Ach lieve Heere, wat scholle wij? De krijghers verdarven 't soo schoon, 

dat er nichts overblift." 

En dan vertelt hij hoe beurtelings hun dorp veroverd en heroverd wordt, nu eens 

door de „Keijsersche" soldaten, dan weer door „de Sweeden en de Hessen". 

Huizen en hofsteden worden geplunderd, verwoest en verbrand. „Dat motten wy 

met goe ooghen ansien ont (en) durven der nicht eyn woort wedder te seggen". 

Lubbert wil hem een goede raad geven: „Maer men geld en men goed, was ick as 

jey, dat sou ick begraven". 

Jochem helpt hem uit de droom „He joa, de deeven sunt to arch, se hebt veur eyn 

gewoonte dat se dy in een backoven steecken en smeuken dy so lang dat doe 

bekenst. Anderen neemen eyn dobbelt seel (touw), dat se dorch twee stocken 

499

Jacques Callot (1593-1635). Plundering van een boerderij. 

Gravure uit de serie „Les misères et les malheurs de la guerre". (Rijkspr enten- 

kabinet, Amsterdam). 

steecken, ont wringen dy door den kop tusschen, dat dy ducht he schall an 

doesent stucken springen". 

Nou, dan wil je wel gauw opbiechten waar je je geld en goed verborgen hebt. In 

een soldatendrinklied van Jan Jansz Starter uit 1621 zingen Duitse soldaten: „Nun 

laszt uns laufen, tressen und saufen, Die Bauern mussens bezahlen noch!" In 

datzelfde lied laten ook de „Spangiaerts, de Frangoisen" en de Italiaanse 

huurlingen zich niet onbetuigd. 

Jan Jansz. Starter „Friesche Lusthof" (1621). 

500

Thomas Asselijn laat in een van zijn kluchten een Westfaler koeterwalen (1684). 

Succes is dan verzekerd. Het publiek vindt het erg vermakelijk een vreemdeling te 

horen brabbelen. Bredero deed dat al in 1619. Hij laat een kwakzalver een remedie 

bedenken voor de oude „Droge Lammert", die zo graag zijn jonge bruid wil 

behagen. 

Het hoeft niet altijd een Duitser te zijn die de lachlust van het publiek moet 

opwekken. Brabanders, Polen kunnen daar ook voor dienen. Hiervan zijn grappige 

voorbeelden te geven, maar ik moet toch enigszins binnen het kader van dit 

artikel blijven. 

Ondanks alle ellende ploegen de Westfaalse boeren voort en bouwen weer aan 

hun toekomst, onder anderen als Hollandsganger. Later is het de armoede en de 

overbevolking die hen naar Holland doen „gehen" als maaier, turfsteker, lapjeskoopman, 

muzikant, zeeman of marskramer. Hannekemaaiers werden vaak met 

de weinig vleiende namen „Mof" of „Poep" aangeduid. In een Nederlandsch 

beredeneerd woordenboek uit 1828 staat achter het woord „Mof": „scheldnaam 

aan Westfaalsche grasmaaijers gegeven". 

In de middeleeuwen kende men al het woord Muffe of Moffe. Men gebruikte dat 

volgens het Middelnederlandsch Handwoordenboek om een vreemdeling uitte 

schelden. In de zeventiende eeuw gebruikte men het woord Mof voor een norse 

vent, een onbeschaafde, lompe kerel, een opschepper, zegt Dr. P.G. van Sterkenburg 

in zijn Glossarium van zeventiende-eeuws Nederlands (1981). Het woord 

Moffinnetje vinden we in een toneelspel uit 1699. Mette, zo heet het Moffinnetje, 

krijgt door Katrien opgesomd wat ze allemaal moet doen in haar nieuwe 

betrekking. 

„Hemmel! Meut ik hi so warken?" vraagt Mette aan Katrien. Deze wil nu weten of 

Mette, het Moffinetje, soms uit Twente komt. Het antwoord is: „Ik ... jao". 

Wanneer men dus uit Overijssel naar het Westen trok, werd men niet zelden ook 

Mof of Moffin genoemd. Het woord Poep zou ontstaan kunnen zijn uit het woord 

Bube (jongen) door verwisseling van de b met de p. Zeker is dit niet, hoewel we het 

verschijnsel van het verwisselen der b en p ook in Franse toneelstukken vinden 

om het grappige effect. Alphonse Daudet laat dit horen in zijn prachtige verhaal 

over een spionerend kind (l'enfant espion) dat tijdens het beleg van Parijs in 1871 

een voorgenomen uitval van de Fransen aan de Duitsers verraadt voor een 

handvol geld. Een oude Pruisische soldaat ziet droevig toe en zegt dan: „Bas 

chöli,ga . . . Baschöli. . . . "(hetmoetzijn:Pasjoli,ga . . . pas joli; niet mooi., maar 

verschrikkelijk). Ook hier dus een verwisseling, nu van de p in een b. Het woord 

hannekemaaier zou afgeleid zijn van Hannes. Het woord Hanne betekende in de 

Middeleeuwen sukkel. Wij spreken nog van een onnozele Hannes, wat een 

gehannes, domme Hans. Maar ook het woord Hanze staat met Hans in verband. 

Voor de Hardenbergers, en vooral voor de herbergiers, leverde de taal van de 

„spekvreters" uit Westfalen geen moeilijkheden op. Niet dat er buitensporig verdiend 

werd, want de doortrekkende mannen gaven in het algemeen niet meer uit 

dan strikt noodzakelijk was. Ze kwamen om de pacht te verdienen, om te sparen 

als ze wilden trouwen, ook wel om een eigen boerenbedrijf op te bouwen. De 

Hardenbergse voerlui waren ook tevreden. Zij hadden het alleenrecht om de 

maaiers en hun vracht te vervoeren. Dat dit ergernis gaf, blijkt uit een brief, op 

15 augustus 1791 uit Hasselt ontvangen. In dit request van de magistraat der 

501

Stad-Hasselt lezen we de klacht „dat op 28 Meij 1791 daar tevoren een voerman 

van Hasselt, met naame Harmen Buter, met vreemde passagiers Hardenberg 

hadde willen doorrijden, doch daarin door eenige Hardenberger voerlieden belet 

was door zijn wagenraden met een ketting aan elkandren te sluiten en dat hij aan 

die daarop zijne vracht hadde moeten overgeven". 

Burgemeesteren, Schepenen en Raaden der Stad-Hasselt verwachten dat hun 

Edelachtbare goede vrienden, die het stadsbestuur van Hardenberg vormen, „de 

nodige voorzieninge zullen doen, dat de voerman Harmen Buter zijne geleden 

schade zal worden gerestitueert en dat in het vervolg onze voerlieden uit Hasselt 

in geene opsichte worden belemmert onverhindert te passeeren". Het antwoord 

uit Hardenberg moet bij de goede vrienden uit Hasselt met teleurstelling 

ontvangen zijn, immers daarin wordt uiteengezet dat de stad Hardenberg van 

ouds het recht bezit, „dat geen voerlieden uit andere steden of plaatsen met 

vreemde passagiers en derzelver goederen -geen koopmanschappen zijndeonze 

stad of derzelver vrijheid mocht doorvaren, buiten toestemming van het 

voerliedengilde". Dit Hardenberger gilde heeft men met uitsluiting van alle andere 

voerlieden, binnen en buiten deze stad wonende, het recht van transport en 

handelt op gelijke wijze als dat ook in Zwolle en andere steden gepractiseert 

wordt „volgens haare Privilegiën en aloude 

possessiën" (verworvenheden). De tot het 

gilde toegelaten voerlieden hebben het recht 

om van voerlieden buiten toelating de raden 

aan elkaar te sluiten, een rad van de wagen 

te nemen, het paard uit te spannen of „op 

eenige andere convenabele wijze de verdere 

pas-sagie te beletten" wanneer men in strijd 

handelt met het Hardenberger privilege. Met 

Zwolle is al in 1779 een overeenkomst 

gesloten over deze materie. Burgemeesters, 

Schepenen en Raaden van Hardenberg 

spreken de verwachting uit dat het de: 

„goede harmonie tusschen wederzijdse 

burgeren en ingezetenen niet op eeniger 

hande wijze storen mag". Er waren 

inderdaad wel contacten met Hasselt. Beide 

stadjes hadden dezelfde schutspatroon. In 

beide steden vond men een St. Stefanuskerk. 

Na Hardenberg verlaten te hebben gingen de 

„Pickmeijers" in de richting van Hasselt. Door 

de Enkpoort kwamen ze het stadje binnen om 

op een boot te wachten die hen verder naar 

hun werkterrein zou vervoeren.

Evenals in Hardenberg vond men in Hasselt tal van gelegenheden en logementen 

waar de pikmaaiers de nacht konden doorbrengen, in afwachting van de boot. De 

werving gebeurde in Hasselt luidkeels op straat door de logementhoudsters, want 

de concurrentie was groot. Het logies moest vooraf voldaan worden. In sommige 

gelegenheden kreeg men een bewijs van betaling in de vorm van een wit kruis met 

krijt op de rug aangebracht. Het wachten was nu op een schip. De meesten gingen 

richting Amsterdam, maar men kon ook naar Hoorn varen. Het tarief voor de 

overtocht in de negentiende eeuw was redelijk: vijftien stuivers vice versa. Was de 

gewenste boot gearriveerd en woei de wind uit de goede hoek, dan werd het schip 

volgestouwd met Hannekemaaiers. O wee, als de Zuiderzee onstuimig was. Dan 

was het niet fris in het bedompte ruim, vooral niet als enkelen zeeziek werden en 

moesten overgeven. Bij aankomst op de plaats van bestemming boden de 

mannen dan een verfomfaaide indruk. Langzamerhand moest de zeilboot plaats 

maken voor het stoomschip. In het begin van onze eeuw trokken nog steeds 

H.M. MAAJLERS! 

Heden ontvangen: echte Engelsche 

ZEISEN 

merk Electra, 

Tevens de beste Husselma&nen 

Zeisen en de echte Berendsen Zeisen. 

Advertentie uit 1903. 

Verder alle benoodigdheden, als: 

PIKSTRIKKEN, 

WETSTEENEN, 

ZEISBOOMEK, 

HOOIVORKEN 

HOOIHARKEN. Alles tegen 

concurreerende prijzen. Minzaam 

aanbevelend, 

Dedemsvaart. B. HEINES. 

503

maaiers naar Noord-Holland. Ze kwamen niet alleen uit Westfalen, maar ook uit 

Hardenberg. Daar werden ook zeis, haarspit en pikstrik ingepakt voor die jaarlijkse 

seizoenarbeid. 

Eén van die Hardenberger seizoenarbeiders, die in het voetspoor van de Westfaalse 

Hannekemaaiers naar Holland trok in de twintigste eeuw, willen we volgen 

op zijn tocht. 

Hendrik Jan Ribberink werd in 1885 geboren in Collendoorn in een tweekamerwoninkje. 

In die tijd woonde meer dan 25% in een huis dat maar over één vertrek 

beschikte. In Drenthe was dat 62%. Eenderde van de bevolking had een huis met 

twee vertrekken. Het kon natuurlijk nog veel minder. Men woonde, ook in de 

gemeente Hardenberg, wel in hutten, opgebouwd met plaggen, zoden en latten. In 

de steden vond men veel krotten en kelderwoningen in het begin van onze eeuw. 

Door de woningwet van 1901 kwam er gaandeweg verbetering. Hendrik Jan was 

een wakkkere knaap die wist wat hij wilde: een eigen boerenbe-drijfje stichten en 

dat door hard werken uitbreiden door woeste grond te ontginnen. Als hij later 

verkering krijgt met een meisje uit Bergentheim, blijkt dat die twee het goed eens 

zijn. De jonge Ribberink maakte lange wandelingen van Collendoorn naar 

Bergentheim en weer terug. Samen hebben ze wel die advertentie gezien in het 

Sallands Voiksblad. Daarin werd een boerenplaatsje aangeboden voor 800 

gulden. Zoiets moesten zij toch bij elkaar kunnen sparen. 

Notaris BERENDSEN zal op 

des avonds 6 uur in het logement 

Scholte bij de markt, voor den heer 

H e n d r i k u s H a a r m e i j e r , 

publiek verkoopen: 

bestaande uit HUIS en ERF- Groen- 

Bouwland en Veldgrond, groot 2.80.23 

hectare, gelegen aan het OmmerkanaaL 

Staande op f800. 

(29 aug. 1904). 

Ze smeden plannen voor de toekomst als ze getrouwd zijn: een huis in het 

Bruchterveld met een paar bunder grond om te ontginnen. De prijzen van het vee 

volgt Hendrik Jan nauwgezet. Zelf ziet hij zichzelf al als boer 's maandags op de 

markt handelen. Zover is het evenwel nog niet. Aaltje v.d. Berg, zijn meisje, dient bij 

een boer in Bergentheim. Ze ontvangt niet veel geld als loon, maar ze wordt voor 

haar diensten beloond met linnengoed, lakens, slopen, kleren en allerlei nuttige 

dingen voor haar uitzet. Hendrik Jan werkt als rietdekker en helpt op het land thuis. 

Veel komt er nog niet van sparen. En zo rijpt het plan om uit maaien te gaan in 

504

Noord-Holland. Hij bespreekt zijn plannen met Aaltje. Haar broer wil ook meegaan. 

Op een kille morgen van het jaar 1904, heel vroeg in de ochtendschemer, staat de 

jonge Ribberink op het erf. Moeder komt buiten om hem haar laatste raadgevingen 

te doen en neemt dan afscheid. Samen met anderen wordt de tocht 

aanvaard . . . lopen naar Hasselt, de zeis veilig omwonden met een jute zak, en 

een toch wel zware reiszak waarin, naast wat kleren en proviand voor onderweg, 

een haarspit, een haarhamer en een pikstrik geborgen zijn. Van Aaltje heeft hij de 

vorige dag al afscheid genomen. Zes of zeven weken zal hij wegblijven. Voor 

een jonge kerel van 19 jaar, die datzelfde jaar in oktober moest loten voor de 

militaire dienst, was de tocht best te doen. Wie lichamelijk zwak was, moest er 

maar niet aan beginnen. De Hardenbergers vinden een boot die hen naar Hoorn 

brengt. Vandaar trekken ze West-Friesland in om te werken. Er is werk genoeg 

voor allen. Ze slapen in de schuur op stro en moeten zelf hun potje koken. Hendrik 

Jan gaat zelf inkopen doen bij bakker en slager. Aardappels krijgen ze van de 

boer. 

's Avonds, voor de duisternis viel, werd de zeis nauwkeurig gewet. Haarspit en 

haarhamer kwamen er aan te pas om de zeis vlijmscherp te maken. De een kon dat 

beter dan de ander. Dat de zeis zo scherp mogelijk werd, was van groot belang; 

immers voor dag en dauw stonden de mannen al te maaien. Wanneer een zeis 

minder scherp was, kostte dat meer kracht, van sommigen zo veel, dat ze te weinig 

konden presteren. Een goeie maaier moest per dag toch wel een halve bunder 

omkrijgen. Reken maar dat de boer toezag hoe er gewerkt werd. 

Op een dag ontdekte Hendrik Jan onder het maaien nesten met ganzeëieren. Een 

pet vol wel, evenals Jan Harm, zijn toekomstige zwager. Die avond bakte de boerin 

een stapel eierpannekoeken en aten de mannen in de ruime keuken van de 

boerderij. 

Wanneer het werk bij een boer gedaan was, trokken Ribberink en zijn metgezellen 

naar een volgende hofstede. Hendrik Jan kon een boer niet beloven dat hij het 

volgende jaar weer zou komen maaien; immers, hij moest in het najaar loten voor de 

militaire dienst. Later misschien. Jan Harm v.d. Berg, de broer van Aaltje, had het 

op deze tocht vaak benauwd. Hij moest veel hoesten en hijgde naar adem. 

Hooikoorts, dacht men. De man was inderdaad koortsig soms, maar het was toch 

iets anders. Zou het astma zijn? Of tuberculose? Naar de dokter ging je niet. Dat 

kostte geld. Het zou wel overgaan. 

Veel vrije tijd was er niet en die gunde men zichzelf ook niet. Ze waren gekomen 

om te werken en geld te verdienen. Zondags werd niet gewerkt, al zouden 

sommige boeren daar niets op tegen hebben, vooral als het weer gunstig was. 

Maar de zondag was de dag des Heeren en dan gingen Hendrik Jan en Jan Harm 

naar de kerk. Een keer besloten die twee op een zaterdag naar Enkhuizen te 

lopen. Daar bewonderden ze de gebouwen, de grote kerk, de huizen met hun 

trapgevels en fraaie gevelstenen. Ze genoten van de bedrijvigheid in de haven. In 

een winkeltje met allerlei uitdragersspulletjes werd de aandacht van Hendrik Jan 

getrokken door een oud en wat smoezelig boekje: „Buysmans rustpoosen op de 

Neering" was de titel van het boek, dat gedrukt was in 1733 „'t Enckhuisen". Dat 

boekje was dus 170 jaar oud! Een der metgezellen, Hulsegge, zag er niets in: 

„Wat mu'j daor nou met? Zo'n old vies boekkien en de letters dat bint oelekoppen, 

505

die ku'j gheel niet lezen". Voor enkele stuivers werd Hendrik Jan de eigenaar van 

„Buysmans Rustpoosen". Die dag werd er ook nog een geschenkje voor Aaltje 

gekocht. Voor de rest bleef de knip dicht, want hij wilde zoveel mogelijk geld mee 

naar huis brengen. 

Zeven weken later stond hij plotseling voor zijn geliefde en toonde haar trots 

zeventig gulden, die hij had meegebracht. 

Allemaol Oelekoppen ... Hoe het verder ging met Hendrik Jan en 

Aaltje vertellen we een volgende keer. 

Bronnen: 

Isaac de Vos: Klucht van de Mof 1644. 

Jan Jansz. Starter: Friesche Lusthof 1621. 

Abr. Alewijn: De Mansmoer (waarin Mette, het „Moffinnetje" voorkomt) 1699. 

Henricus Schainck: Buysmans Rustpoosen op de Neering 1733. 

Resolutien van de Stad Hardenberg uit de achttiende eeuw (Archief van 

Stad-Hardenberg). 

Sallands Voiksblad: 1903 en 1904. 

A. Daudet: Les contes du Lundi 1873. 

E.H. Ridderinkhof: Hasselt aan het Zwarte Water. 

Overijssels jaarboek 1955. 

506

Uit een oud aantekenboekje Wim Meijer 

De meid van deze niet met name genoemde boerenfamilie, maar waarschijnlijk 

wonend in Gramsbergen, heette Jenneken Nijhuis. 

In het jaar 1858, zo schrijft de boerin, verdiende Jenneken de som van Hfl. 22,-, 

daarboven ontving zij ook nog twee hemden. 

Zoals gebruikelijk ging de dienst op 1 mei in en dadelijk werden de twee hemden 

gegeven. De rest van de betaling ziet er als volgt uit: 

31 Mei 1858 f3,00 

15 Junij 1858 2,00 

nog een gulden voor onze Nanna 1,00 

13 August 1858 2,00 

en een paar schoenen 1,50 

9,50 

28 August 1,80 

14 Nov. 2,00 

18 Nov. 1,50 

een jak en een rok te saam 6,00 

te saam 22,30 (?) 

den 5 Maart 1858 Jenneken Nijhuis 

contant 5,70 

is te saam 28,00 

Het bedrag van f 6,-, dat te veel is betaald, wordt verrekend met haar volgende 

contract. Dit contract begint gewoontegetrouw weer op 1 mei 1859. De schoenen 

zijn duurder geworden en kosten nu f 2,-, zwarte kousen doen f 1,-, en stof voor 

een knipbeursje f 2,-. Jenneken verdient in 1859 ook meer; zij krijgt f 28,-, zij moet 

echter wel de hemden, f 1,- per stuk, zelf betalen. 

Ook voor het jaar 1860 wordt zij weer ingehuurd; zij ontvangt dan een bedrag 

van f 30,-. 

Rolsteenhamer uit het Mesolifhicum (middensteentijd) 

te Bruchterveld R.S. Hulst en A.D. Verlinde 

Omstreeks 1950 vond mevrouw Ribberink op een aardappelakker te Bruchterveld 

een rolsteenhamer, beter bekend onder de Duitse benaming van „Geröllkeule". 

De „merkwaardige steen" bleef tientallen jaren bewaard op de boerderij, tot 

onlangs de heer Ribberink de vondst toonde aan de heer W. Timmerman, die het 

voorwerp bij de ROB meldde. De vindplaats ligt iets ten zuidwesten van Bruchterveld 

in het verlengde van de zgn. Heujmansbelt, een zandrug in een overigens 

laaggelegen gebied. In dit gebied zijn nauwelijks archeologische vondsten 

bekend. De vondst lag bij de grens van een kleine, lage stuwwal en ontgonnen 

veen. Coördinaten: 22 G ca. 241.1/505.0. 

De rolsteenhamer is een wat platte, afgeronde natuursteen, waarop de enige 

menselijke bijwerking bestaat uit een zandlopervormige doorboring in het midden 

507

van de steen. Deze doorboring is aangebracht door van beide zijden een kuiltje uit 

te kloppen tot aan het midden. Vervolgens is het ontstane gat bijgeslepen. Op de 

brede buitenzijden van de doorboring zijn de klopsporen nog zwak zichtbaar, het 

centrale deel is glanzend glad geschuurd. In dit centrum is nog een rib zichtbaar, 

daar waar de kuiltjes vanuit beide zijden elkaar raakten. De doorsnede van de 

ronde doorboring bedraagt in het centrum 20 mm, aan de buitenzijden 40 mm. Dat 

de steen daadwerkelijk gebruikt is wordt bewezen door het voorkomen van 

butsen op drie plaatsen van de omtrek (zie de fijne kartellijn op de tekening). De 

maten van de steen bedragen 130 bij 113 bij 45 mm en het gewicht is 970 gram. De 

steen bestaat uit grijsbruine kwartsiet. De vorm van de rolsteenhamer kan 

omschreven worden als vrij vlak en „afgeknopt peervormig", of als onregelmatig 

schijfvormig en als behorend tot vormgroep 4 (zie de literatuur). De vondst neemt 

daarbij een perifere plaats binnen het driehoeksdiagram in, namelijk rondachtig 

en vlak tegelijk. 

Het zijn vooral de gerichte slagsporen op deze en andere rolsteenhamers, die hun 

functie van slag- of klopsteen aangeven. De kleine rolsteenhamers zouden als 

slagstenen in de vuursteenindustrie gediend kunnen hebben, de grote exemplaren, 

of alle, als klopstenen in het algemeen, waarbij de butsen ontstaan zullen 

zijn door contact van de hamer met een stenen aambeeld bij het verpulveren van 

bv. been. De functie van de zandlopervormige doorboring is nog niet geheel 

duidelijk. Diende het voor de bevestiging aan een gegaffelde houten steel of 

moest het de terugslag tegen de hand verminderen bij gebruik als handslagwerktuig, 

zoals de rolsteenhamers met alleen ingepikte kuiltjes? Rolsteenhamers 

worden meestal los gevonden, zodat hun datering dan moeilijk is. Een aantal 

exemplaren is echter geassocieerd gevonden, doorgaans in open associatie, 

met mesolithische of vroeg-neolithische vondsten, zelden met vondsten uit het 

midden- of laat-Neolithicum. De „primitieve" gepikte zandlopervormige 

perforaties suggereren een datering vóór de neolithische cylindrische doorboringen. 

De beschikbare aanwijzingen wijzen dus naar een datering in het 

Mesolithicum en vroeg-Neolithicum met een mogelijke uitloop, in kleine aantallen, 

tot in het latere Neolithicum. 

De meeste rolsteenhamers zijn gevonden op in de prehistorie bewoonbare zandgronden. 

Het is nog niet geheel duidelijk, of de vindplaats te Bruchterveld in het 

Mesolithicum een redelijk toegankelijke plek was. Zo niet, dan behoort het in dit 

508 

Bruchterveld, gem. Hardenberg. 

Rolsteenhamer.

opzicht zeker tot een kleine minderheid. Verder versterkt de vondst uit Bruchterveld 

de concentratie van rolsteenhamers in de oostelijke Vechtstreek, welke 

concentratie sedert de inventarisatie van de rolsteenhamers duidelijk is geworden. 

Ook de tientallen jaren geleden gevonden doorboorde rolsteenhamer van de 

Baaider Es versterkt deze concentratie. Een landbouwer uit Baaider had dat 

exemplaar gevonden, maar vervolgens weggegooid. Zijn recente beschrijving aan 

ons van de vondst kan echter alleen op een rolsteenhamer betrekking hebben. 

Literatuur 

R.S. Hulst en A.D. Verlinde: Geröllkeulen aus Overijssel und Gelderland. Ber. ROB 

1976 (26), 93-126. 

Een watermolen aan de Radewijkerbeek 

(vervolg) Z.O. Broek 

Roelofs 

De heer Z.O. Broek Roelofs te Almelo zond ons enkele interessante gegevens 

naar aanleiding van het artikel: „Een watermolen aan de Radewijkerbeek" in het 

2e nummer van 1987 (pag. 299). Het lijkt ons van belang deze aanvullingen alsnog 

te publiceren. C.L 

Wat de watermolen in (aan) de Radewijkerbeek betreft: H. Hagens wijdt in zijn 

standaardwerk (1978), 25 x 35 cm, 532 bladz. over negen eeuwen watermolens in 

de Gelderse Achterhoek, Salland en Twente: „Molens, Mulders, Meesters" ook 

enige passages aan de op pag. 299 en 300 besproken molen. Op 9 juli 1533, zo 

schrijft hij, deed George Schenck, stadhouder van Karel V, een uitspraak over een 

aanvraag uit Hardenberg, een windmolen te mogen bouwen (Judiciaal Register 

by tyden Georgen Schenck, rijksarchief Zwolle). Als reden gaven de 

stadsbestuurders en inwoners op: „bij gebreck dat sy huer waeter-moelen niet 

gebrucken konnen somers vermits droechte ende wynters van den vorst". Tegen 

deze aanvraag rees protest van de kant van de „Jofferen ende Erffgenamen van 

Gramsberge". Die vreesden nadeel voor hun windmolen, die ze toch al zo lang 

bezaten. Zodoende viel de beslissing eerst „na langen berade ende disputatie", 

maar wel ten gunste van de aanvragers, echter onder voorwaarde, dat deze niet 

ook nog de watermolen mochten blijven gebruiken en de Gramsbergers voor elke 

schade moesten vrijwaren. De conclusie van Hagens, dat het jaar 1533 dan ook 

het einde betekende van de Hardenberger watermolen, lijkt mij in strijd met zijn 

mededeling, ontvangen van de Heer B.J. Prenger te Hardenberg, dat t.a.v. het 

vloedwerk van de molen in de grond werden gevonden: grote heipalen, planken 

beschoeiingen en liggende planken. 

Zoals u zult weten, zijn in 1905 de meeste kronkels in de beek recht getrokken en 

werd in 1942 de bedding aanzienlijk verbreed en, ter plaatse van de molen, 

verlegd. 

De oude bedding is volgens Hagens wel geheel dichtgegroeid, maar ter plaatse 

nog duidelijk herkenbaar. P.S.: Uitgebreider aandacht wordt gewijd aan: 

a. de molen aan de Bergentheimse beek bij erve Mullink; 

b. de molen van de uithof van het klooster Sibculo bij Mariënberg; 

c. de Kloostermolen te Sibculo. 

Samen zeven bladzijden, folio. 

509

De os verdrongen door het ijzeren ros (I) Jan H. Kompagnie 

(ontsluiting van Hardenberg en omstreken door spoorwegaanleg - N.O.LS.) 

Inleiding 

„Zoo is dan Hardenberg thans door een ijzeren weg niet alleen verbonden met de 

hoofdstad van ons gewest, maar met heel het land en heel Europa". In deze zin 

sprak de Hardenbergse burgemeester Van Ittersum op 1 februari 1905 tot een 

verzamelde menigte bij het nieuw-gebouwde station van Hardenberg. Eindelijk 

was het dan zover, de lijn Ommen-Hardenberg werd in exploitatie genomen. Vijf 

maanden later werd ook het gedeelte Hardenberg-Coevorden voor het treinverkeer 

opengesteld. 

Onlangs, ruim tachtig jaar na de opening, is het baanvak Zwolle-Emmen geëlectrificeerd 

en gedeeltelijk twee-sporig gemaakt. In verband hiermee is nagegaan 

wanneer en hoe de spoorlijn tot stand is gekomen. Want voordat de opening in 

1905 kon plaatsvinden was er heel wat water door de Vecht gestroomd. In 

onderstaand artikel zal de ontstaansgeschiedenis van de Noord-Oosterlocaalspoorweg 

nader worden beschouwd, waarbij speciale aandacht wordt besteed 

aan het gedeelte van de lijn van Mariënberg tot Gramsbergen. De meest-belichte 

periode zal zijn die vanaf circa 1898 tot 1 oktober 1906, de datum waarop het 

gehele spoortraject Zwolle-Coevorden met de zijtak naar Almelo in gebruik werd 

genomen. 

De belangrijkste bronnen voor dit artikel zijn de archieven van de Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij 

en van het Ministerie van Waterstaat, Handel en 

Nijverheid die zich bevinden op het Algemeen Rijksarchief in Den Haag. Hieruit 

blijkt dat behalve Gemeentearchieven en Rijksarchieven in de provincie ook het 

Algemeen Rijksarchief archieven beheert, waarin vele gegevens kunnen worden 

aangetroffen die van groot belang zijn voor lokaal en regionaal geschiedenisonderzoek. 

Het begin 

Een eeuw geleden is het noordoosten van Overijssel verbonden met de buitenwereld 

door vervoermiddelden die niet uitblinken in snelheid en dynamiek. Zo is er 

vanuit Hardenberg de marktschuit die wekelijks op Zwolle vaart, alsmede een 

diligencedienst van de firma Thomas & Co. die op Coevorden rijdt. Heemse wordt 

in 1886 aangesloten op 't net van de Dedemsvaartsche-Stoomtrammaatschappij, 

hetgeen, blijkens het jaarverslag uit 1886 van de gemeente Ambt-Hardenberg, als 

„eene weldaad" wordt ervaren „omdat zij daardoor is ontrukt geworden aan den 

treurigen staat van afzondering, waarin zij zoolang, als van de Wereld gescheiden, 

heeft doorgebracht". Het scheepvaartverkeer op de Vecht heeft nagenoeg opgehouden 

te bestaan. 

In Nederland is in die tijd al een redelijk omvangrijk spoorwegnet aangelegd. Het 

noordoosten van Overijssel is hier tot dusver buiten gebleven, ondanks de initiatieven 

van de Winterswijkse fabrikant J. Willink die al vanaf 1888 tracht om te 

komen tot ontsluiting van ook dit deel van het land. Op 5 februari 1890 wordt 

weliswaar een concessie voor spoorwegaanleg verleend, maar Willinks eerste 

poging loopt in 1891 stuk op de weigering van Minister Lely van Waterstaat, 

Handel en Nijverheid (hierna afgekort als WHN) om de ingediende spoorwegplannen 

goed te keuren. Toch versagen Willink en de zijnen niet, hetgeen ten 

510

langen leste resulteert in de „Wet van den 15den Juli 1898, tot bevordering van 

den aanleg en regeling van de exploitatie van een locaalspoorweg van Zwolle 

naar Delfzijl met zijtakken naar Almelo en naar Assen (Noordoosterlocaalspoorweg)". 

Een klein jaar later, op 8 mei 1899, wordt voor notaris C.B.H. Royer te Zwolle 

de Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij (voortaan afgekort als NOLS) 

opgericht. De statuten worden opgemaakt en ondertekend door H.J.E. Wenckebach 

(namens de staat, de Maatschappij tot Exploitatie van StaatsSpoorwegen, de 

provincie Overijssel en een aantal Overijsselse gemeenten), J. Linthorst Homan 

(namens Drenthe), J. Schilthuis (namens Groningen) en J. Rietman en J. van den 

Bos. 

Het kapitaal bedraagt 6 miljoen gulden. De staat neemt hiervan 4 miljoen voor zijn 

rekening. Voor wat de provincie Overijssel aangaat neemt de provincie zelf voor 

250.000 gulden deel, Stad-Hardenberg voor 12.500 gulden, ambt-Hardenberg 

voor 15.000 gulden en Gramsbergen voor 20.000 gulden. Er worden 24.000 

aandelen a f 250,— per stuk uitgegeven. 

De statuten worden bij Koninklijk Besluit van 29 mei 1899 nummer 43 goedgekeurd 

en op 1 augustus daaropvolgend vangt de NOLS officieel met haar werkzaamheden 

aan. 

Op 6 november 1899 komt de concessie-verlening af en wordt er een overeenkomst 

gesloten tussen NOLS, SS en de Staat als uitvloeisel van de Wet van 15 juli 

1898. Het doel van de NOLS is de aanleg en exploitatie te „verzekeren" van een 

locaalspoorweg van Zwolle naar Delfzijl met zijtakken naar Almelo en Assen. De 

totale lengte bedraagt circa 193 kilometer. Voor de aanleg is de NOLS verantwoordelijk, 

terwijl de exploitatie zal worden verzorgd door de „Maatschappij voor 

de Exploitatie van StaatsSpoorwegen", kortweg de SS geheten. De NOLS vestigt 

zich in een Zwols kantoor aan de Badhuiswal. Het bestuur van de vennootschap 

wordt opgedragen aan een directeur, die benoemd wordt voor een periode van 

drie jaar door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. Alleen de eerste 

directeur, ir. H.J.E. Wenckebach, wordt benoemd voor een periode die duurt tot 1 

juli 1905. Zijn jaarsalaris bedraagt f 5000,—. Toch treedt hij reeds in 1902 af 

vanwege een benoeming tot directeur-generaal der Staatsmijnen. Hij wordt 

opgevolgd door de in 1882 tot Nederlander genaturaliseerde ir M.E.H. Breuning. 

In de Raad van Commissarissen, die toezicht op het directie beleid moet houden, 

worden vier leden benoemd door de Minister van WHN en drie door de aandeelhouders. 

Het traject 

Reeds in 1898 hebben de latere oprichters de hoofdpunten van het bouwprogramma 

bij de SS aanhangig gemaakt en wordt de streek waardoorheen de 

spoorweg komt, verkend, wat leidt tot vaststelling van een voorlopig tracé. Op een 

conferentie met de SS in oktober 1899 wordt gekomen tot vaststelling van de 

hoofdpunten. Na een verdere gedachtewisseling wordt op 25 januari 1900 het 

ontwerp — bouwprogramma aan de regering ingezonden. Medio 1900 zijn de uit 

bakening, de waterpassing en lengtemeting, de correctie der kadastrale kaarten, 

de opmeting van wegen en waterleidingen alsmede diverse grondboringen 

voltooid. Het traject van de nieuwe spoorweg wordt als volgt omschreven: „De 

hoofdlijn wordt gerekend aan te vangen in de aslijn van het hoofdgebouw op het 

station Zwolle". Dan gaat het langs de buurtschappen Herfte, 

511

Marshoek en Emmen naar Dalfsen, over de Regge, langs de buurtschappen 

Junne en Beerse naar Mariënberg „aldaar noordoostwaarts wordt afgebogen en 

aansluiting wordt verkregen aan den zijtak naar Almelo. Van Mariënberg wordt de 

noordoostelijke richting gevolgd tot aan het westelijke einde der bevaarbare 

Mollinksvaart (buurtschap Bergentheim), verder eene noordelijke richting langs 

de buurtschap Brucht tot Hardenberg en vandaar weder eene noordoostelijke 

richting tot nabij Coevorden waarbij de buurtschappen Baaider en Loozen 

alsmede het stadje Gramsbergen worden aangedaan". Dan ten noorden van 

Gramsbergen bij De Haandrik over de Vecht en over het afwateringskanaal De 

Lee. Driekwart kilometer bezuiden Coevorden buigt de lijn in noordelijke richting 

af, overschrijdt vervolgens het verbindingskanaal tussen Lutter Hoofdwijk en het 

Stieltjes- en Picardiekanaal en kruist de Dedemsvaartsche stoomtramweg op 

het gedeelte Coevorden-Nieuw-Amsterdam. Via Dalen, Nieuw-Amsterdam, 

Emmen (in Drenthe), Weerdinge, Buinen, Gasselternijveen, Stadskanaal, 

Wildervank, Veendam, Zuidbroek, Noordbroek, Nieuwolda en Weiwerd eindigt 

de lijn in Delfzijl. 

De zijtak Mariënberg-Almelo zal gaan lopen in zuidelijke richting. Hij volgt het 

kanaal Coevorden-Almelo (= Overijssels Kanaal) en komt via Vroomshoop en 

Vriezenveen uit in Almelo. De zijtak naar Assen wordt gepland via Gasselternijveen, 

Gasselte, Gieten en Rolde. 

Stations, halte- en stopplaatsen 

Stations moeten er komen in Mariënberg (2e klasse), Hardenberg (2e klasse), 

Gramsbergen (3e klasse), naast een halte in Bergentheim en stopplaatsen in 

512

Brucht en in Baalder-Radewijk. Uitwijksporen worden gepland op de stations 

Mariënberg, Hardenberg en Gramsbergen. Op het knooppunt Mariënberg moet 

komen een „gelegenheid tot kruising en inhaling van treinen". Behalve de stations 

krijgt ook de halte Bergentheim los- en laadsporen toegewezen. Tevens krijgt 

Bergentheim bij de Mollinksvaart „aansluiting aan openbare wateren tot overlading 

van goederen uit den wagon in het schip en omgekeerd". Aan station 

Mariënberg wordt behalve nevengebouwen als goederenloodsen, privaten, 

locomotiefloodsen en steenkolenbergplaatsen ook een lokaal toegevoegd voor 

treinpersoneel. Waterbezorging moet eveneens in Mariënberg kunnen geschieden, 

waartoe waterreservoirs gebouwd dienen te worden. In Mariënberg komt 

tevens een draaischijf waarmee een locomotief een halve slag gekeerd kan 

worden zodat deze altijd vooruit rijdt. Achteruitrijden kan ook maar gaat half zo 

langzaam (circa 45 kilometer per uur in plaats van 90) en is bovendien minder fris 

voor het treinpersoneel wegens het stuivend kolengruis. Ook is zo het zicht op de 

spoorbaan minder goed dan bij vooruitrijden. 

Ook moeten er afrasteringen komen alsmede beweegbare afsluitingen op openbare 

overwegen, ingericht voor de „bediening uit de hand (dooreen wachter in de 

onmiddellijke nabijheid) of op afstand door eene trekdraadgeleiding van uit het 

naastbijgelegen station". Particuliere overwegen moeten worden voorzien van 

houten draaihekken. Bovendien: „Nabij elk der te bewaken overwegen (. .) zal 

eene wachterswoning worden gebouwd" of zal een nabij gelegen geschikte 

woning voor dit doel worden aangekocht. Niet vergeten worden ook de haltepalen, 

seinen en waarschuwingsborden. 

In de loop van 1900 wordt het lengteprofiel en de richtingskaart definitief vastgesteld 

en worden er beslissingen genomen omtrent zaken als dwarsliggers en 

ballastbed. Ook wordt er een procedure gestart voor het vaststellen van de 

bovenbouwmaterialen (profiel spoorstaaf, klein ijzerwerk, dwarsliggers) en van de 

onderbouw van bruggen, de aansluitingen op de StaatsSpoorwegen, enz. De 

ingediende plannen worden goedgekeurd waarna in november 1900 machtiging 

wordt verleend tot aanbesteding van de levering der materialen. Zo wordt de 

levering van wisselhout en van 75.000 stuks bereide platte dwarsliggers van 

grenenhout gegund aan houthandel Eindhoven te Zwolle. En al is de firma Frans 

Andriessen/V.A. Hillen de laagste inschrijver voor de uitvoering van de bovenbouw, 

door haar slechte naam gaat de opdracht haar neus voorbij en wordt deze 

gegund aan de Société Anonyme de Construction la Métallurgique in Brussel. De 

Société Anonyme des Aciéries d'Angleur te Tilleur krijgt de levering toegewezen 

van neerleg-platen, haak bouten, enz. en Jan Smit VII te Haarlem de aanleg van 

de onderbouw der bruggen. Voorts wordt ook aanbesteed de levering van 7 

miljoen kilo spoorstaven, 100.000 kilo week stalen haak bouten en 35.000 kilo 

week stalen schroefbouten, 70 halve wissels en 2 Engelse wissels en vele andere 

materialen waarvan de namen der leveranciers hier niet alle kunnen worden 

genoemd (zie hiervoor de jaarverslagen van de NOLS). 

Bergentheim - halte of station? 

In 1900 hebben Burgemeester & Wethouders van ambt-Hardenberg zich tot de 

Minister van WHN gewend met een schrijven waarin deze erop attent wordt 

gemaakt dat de gemeente als voorwaarde voor deelneming heeft gesteld dat er in 

Bergentheim een station en geen halte wordt gepland. De NOLS is hier toch van 

513

een halte uitgegaan op advies van de Hoofdingenieur van de Waterstaat die stelt 

dat een halte voldoende zal zijn, mede gezien de nabijheid van het station 

Mariënberg. 

Na de zgn. „eerste tervisieligging" van de onteigeningsbescheiden van het deel 

Mariënberg-Coevorden tekent de gemeente ambt-Hardenberg in 1902 opnieuw 

bezwaar aan tegen het voorgenomen plan om in Bergentheim geen station maar 

een halte te bouwen. De Veenderij i.A. van Roijen, zelf groot belanghebbende 

bij een station, ondersteunt de gemeente. De NOLS merkt in een reactie dan ook 

op dat het bezwaar van ambt-Hardenberg geen rechtstreeks verband houdt met 

de onteigening maar dat er alleen sprake is van verwarring omtrent de 

begrippen „halte" en „station". Met „halte" wordt volgens de NOLS meer het 

stationstype aangeduid. Zoiets komt er inderdaad in Bergentheim maar het 

gemeentebestuur mag rustig hiertegen station zeggen daar er in Bergentheim 

een inrichting komt waar de publieke dienst in volle omvang kan worden 

uitgeoefend. Dat betekent het in dienst nemen van vast bedieningspersoneel, 

het bouwen van een wachtkamer en een openbare los- en laadplaats alsmede 

een aansluiting aan het openbare vaarwater (de Mollinksvaart). Feitelijk, zo 

beklemtoont de NOLS, is er dus sprake van een station, temeer daar er ook 

gelegenheid tot telegraferen zal komen. 

514

Voorlopig eindpunt Ommen of Mariënberg? 

Ondertussen is men begin 1902 al een heel eind gevorderd met de aanleg van het 

gedeelte Zwolle-Ommen/Mariënberg. Er ontstaat nu een verschil van mening 

tussen de NOLS en de Raad van Toezicht op de Spoorwegdiensten inzake het 

eindpunt van dit traject. De NOLS pleit ervoor om Ommen als eindpunt aan te 

houden, de Raad van Toezicht voelt meer voor Mariënberg alwaar dan eerst een 

station gebouwd moet worden en gelijk de gehele lijn Zwolle-Mariënberg in 

exploitatie kan worden genomen. De SS steunt de NOLS en is ook voor het 

aanbrengen van voorlopige voorzieningen in Ommen zoals een draaischijf en een 

locomotiefloods, hetgeen goedkoper is dan de exploitatie van de lijn tot en met 

Mariënberg. Het verlossende woord moet van de Minister van WHN komen. Deze 

geeft de NOLS en de SS gelijk, want „Mariënberg zelf is geheel onbeteekenend en 

slechts langs zandwegen te bereiken, de tusschen deze plaatsen en Ommen 

gelegen streek is uiterst schraal bevolkt". De Raad van Toezicht, verliezer in deze 

zaak, blijft erbij dat de SS best twee tender-locomotieven op Mariënberg had 

kunnen inzetten, maar kan niet anders dan zich bij de ministeriële beslissing 

neerleggen. Op 15 januari 1903 wordt het gedeelte Zwolle-Ommen geopend. 

Tijdens de aandeelhoudersvergadering op 2 juni 1902 in Zwolle informeert aandeelhouder 

Zwijse uit Gramsbergen/Loozen hoe het staat met de werkzaamheden 

rondom de brug bij de Haandrik. Commissaris Diking Dura antwoordt dat er 

maatregelen worden getroffen om de brug op tijd gereed te hebben en garandeert 

dat de opening van de lijn Mariënberg-Coevorden met geen dag zal worden 

vertraagd. De aanbesteding van de werken voor de stationsgebouwen zal nog 

voor het eind van het jaar 1903 plaatsvinden. 

Verklaring van afkortingen: 

NOLS = Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij. 

SS = Maatschappij tot exploitatie van StaatsSpoorwegen. 

Minister(ie) van WHN = Minister(ie) van Waterstaat, Handel en Nijverheid. 

(wordt vervolgd)

Van de bestuurstafel 

Op de algemene ledenvergadering stond de bestuurswisseling centraal. De heer 

H. Roetman nam afscheid als bestuurslid en voorzitter van onze vereniging. Hij 

heeft deze funktie in het bestuur bekleed vanaf de oprichting op 16 januari 1984 en 

heeft de vereniging door de eerste moeilijke jaren geloodst. Zijn gezegde: 

„Opmaak doet de boter verkopen", heeft voor onze vereniging gewerkt op een 

zodanige manier, dat nu meer dan 750 leden elk kwartaal Rondom den Herdenbergh 

ontvangen. Het spontane voorstel uit de vergadering om Hendrik Roetman 

tot ere-lid van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving te maken, 

werd dan ook op 19 april 1988 met algemene stemmen aangenomen op deze 

vergadering. Hij heeft het verdiend. Ook ons bestuurslid mevrouw A. Veldhoen- 

Nijeboer, evenals de heer Roetman vanaf de oprichting zitting hebbend in het 

bestuur, nam afscheid. Zij heeft, en doet nog steeds, veel gedaan om onze 

vereniging te propageren in Lutten en omstreken. Het spijt het bestuur dan ook 

oprecht, dat Ali haar funktie heeft neergelegd. Het warme applaus uit de zaal, zij 

kon er helaas niet bij aanwezig zijn, mag de dankbaarheid van onze vereniging tot 

uitdrukking brengen. Ali bedankt. 

Twee bestuursleden gingen, twee bestuursleden kwamen. Welkom in het bestuur 

mochten we heten de heren: A. de Roo, Mercuriuslaan 10, Hardenberg, en L 

Odink, Zwartedijk 29a, Lutten. Wij wensen beiden een vruchtbare tijd in het 

bestuur toe. 

Een voorzitter ging, een voorzitter kwam. In plaats van de heer Roetman koos de 

algemene ledenvergadering mevrouw H. v.d. Anker-v.d. Brand als voorzitter van 

onze vereniging. Zij was tot dan vice-voorzitter. In de eerste bestuursvergadering 

na de ledenvergadering werd de heer A. de Roo tot vice-voorzitter benoemd. De 

overige punten van deze vergadering werden zonder veel moeite afgedaan. 

Mevrouw Kampman en de heren Scholten en Ekkel viel een ovatie ten deel na 

afloop van de door hen gepresenteerde lezing over Bergentheim. 

Als bestuur kunnen we niet anders zeggen: Een voorbeeld dat navolging verdient. 

Alle drie hartelijk bedankt. 

Ook de voorjaarsexcursie zit er weer op. Ruim vijftig leden hebben genoten van 

deze dag. Iets om weer te doen . .. (misschien met een wat minder overladen 

programma). 

Grensstenentocht 

Op zaterdag 17 september wordt deze tocht voor de vierde keer gehouden. Het 

valt samen met de Open Monumentendag. Een dag om er iets extra van te maken. 

Samen met de Culturele Kring Gramsbergen-De Krim zullen we dit ook doen. De 

tocht begint om 13.30 uur. Het startpunt is de Poffershut; dit is aan het eind van de 

Rondweg in de gemeente Gramsbergen, buurtschap Holtheme. Langs de grensstenen 

lopend komen we aan de Vecht, die we zullen oversteken naar dè Vilsterborg. 

We verlaten daar de grens en gaan verder door de Vilsterborg naar De 

517

Haandrik en bezichtigen daar de waterkrachtcentrale van de IJsselmij. Op de 

historische plaats, waar nu de boerderij het „Leemgraven" staat, drinken we koffie 

(met krentenwegge). Onze buren van de Heimatverein Bentheim hebben al toegezegd 

met een groot aantal wandelaars te komen. Wij rekenen ook op u ... 

(kosten ongeveer f 3,- p.p.). Verdere mededelingen in de plaatselijke kranten. 

Programma 1988 -1989 

In het volgende nummer vindt u dit programma. 

Verhuisberichten 

Wilt u adreswijziging zo snel mogelijk aan de secretaris doorgeven? Dit spaart 

veel moeite en kosten. 

Contributie 

Iedereen heeft zijn/haar contributie natuurlijk al betaald. Niet? Snel doen. 

Cursussen 

Ook dit jaar weer een aantal cursussen: 

Oud schrift voor beginners: 

Docent de heer F.C. Berkenvelder. 

8 lessen, die worden gehouden op woensdagen van 19.00 tot 20.30 uur in het 

gemeente-archief van Zwolle. 

Kosten f 90,-. Aanmelding: Gemeente-archief Zwolle, tel. 038-982488. 

Oud schrift voor gevorderden: 

Docent de heer Höffstadt. 

Tijdstip en cursusduur nog niet bekend. 

Cursusplaats: Rijksarchief Overijssel Zwolle. 

Kosten f 90,-. Aanmelding: Rijksarchief Overijssel. 

Inleiding in de locale en regionale geschiedbeoefening in Overijssel. 

Deze cursus wordt georganiseerd door de Culturele Raad Overijssel en omvat 

een tiental lessen, verzorgd door 4 docenten. De lokaties zijn het Rijksarchief 

Zwolle en een plaats in Deventer. 

Tijdstip: Op dinsdagavond van 19.00 tot 21.30 uur en op 3 zaterdagochtenden van 

10.00 uur tot 12.30 uur. 

Kosten f 150,- inclusief cursusboek. Aanmelden: Cursuscentrum De Botermarkt, 

Kleine Poot 18, Postbus 639, 7400 AP Deventer, tel. 05700-16074. 

Bovenstaande cursussen worden ook in Twente gegeven; inlichtingen hierover 

bij uw secretaris, evenals over de cursussen: 

beeld en geluid in de regionale geschiedenis; 

Overijssels recht en rechtsinstellingen; 

regionale architectuurgeschiedenis; 

familiegeschiedenis. 

Wij wensen u allen een prettige vakantie toe. 

518

Rondom bestand van 1988 5 3

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?