Antwerpen - lokaal sociaal beleidsplan 2008-2014 - Vlaanderen.be

4.2 Recht ....................................................................................................... 514.2.1 Omgevingsanalyse............................................................................514.2.2 Iedereen heeft recht op rechtshulp en schuldbemiddeling ......................514.2.3 Omgaan met een budget en met schulden ...........................................514.2.4 Een antwoord op juridische vragen .....................................................524.2.5 Energie besparen..............................................................................524.2.6 Samen werken .................................................................................534.3 Dienstverlening........................................................................................ 544.3.1 Omgevingsanalyse............................................................................544.3.2 Kwaliteit als leidmotief ......................................................................594.3.3 Een geïntegreerd dienstverleningsnetwerk van stad en OCMW ...............594.3.4 Netwerken van sociale infopunten ......................................................59We bouwen de sociale infopunten verder uit.........................................59Iedereen vindt de weg naar de juiste informatie en juiste dienst- ofhulpverlener ....................................................................................60Iedereen kiest zelf de toegang tot het sociale dienstverleningsaanbod .....60Specifieke klantengroepen leiden we systematisch en structureel toe naaronze sociale dienstverlening...............................................................60Sociale infopunten en hun netwerken functioneren als hefboom..............614.3.5 Samen werken .................................................................................614.4 Wonen ..................................................................................................... 624.4.1 Omgevingsanalyse............................................................................624.4.2 Een kwaliteitsvolle woning voor iedereen .............................................684.4.3 Betaalbaar wonen.............................................................................68Het woningaanbod verhogen ..............................................................68Het woningaanbod betaalbaar maken ..................................................68Investeren in de woningmarkt ............................................................684.4.4 Goed wonen.....................................................................................69Antwerpen als woonstad promoten......................................................69De woonomgeving verbeteren ............................................................69Het woningaanbod verbeteren ............................................................69Sociale huisvesting opwaarderen ........................................................694.4.5 Een evenwichtige sociale mix .............................................................70Sociale segregatie bestrijden..............................................................70Een aangepast toewijzingsbeleid.........................................................704.4.6 Toegankelijk wonen in toegankelijke wijken .........................................70Voor iedereen aangepaste woningen beschikbaar..................................70Woonwijken met voldoende voorzieningen ...........................................704.4.7 Meer woonzekerheid .........................................................................71Proactief optreden bij dreigende uithuiszetting .....................................71Situatie van dak- en thuislozen verbeteren ..........................................71Situatie van woonwagenbewoners verbeteren ......................................714.4.8 Samen werken .................................................................................714.5 Gezondheid .............................................................................................. 724.5.1 Omgevingsanalyse............................................................................724.5.2 Iedereen heeft recht op gezondheid....................................................784.5.3 De weg vinden naar een zorgaanbod op maat ......................................784.5.4 Gezondheidszorg op maat .................................................................794.5.5 Accent op preventief werken ..............................................................804.5.6 Financieel toegankelijk ......................................................................804.5.7 In een vertrouwde omgeving .............................................................814

4.5.8 Een gezond en leefbaar binnen- en buitenmilieu...................................824.5.9 Afstemming tussen alle actoren..........................................................834.5.10 Samen werken .................................................................................844.6 Zinvolle activiteit ..................................................................................... 874.6.1 Omgevingsanalyse............................................................................874.6.2 Recht op zinvolle activiteit gekoppeld aan competentieontwikkeling ........894.6.3 Iedereen die professioneel activeerbaar is, wordt ook effectief geactiveerd .......................................................................................................90De monitoring van het activerings- en doelgroepenbeleid ......................90Schoolverlaters zijn een prioritaire doelgroep .......................................90Laagdrempelige instapbanen ..............................................................91Plein aan plein/huis aan huisaanpak ....................................................91Jobobstakels ....................................................................................92Uitgeleerden Nederlands ....................................................................92Arbeidszorg......................................................................................924.6.4 Iedereen op beroepsactieve leeftijd die (nog) niet professioneelactiveerbaar is, heeft recht op sociale activering ...................................92Gedifferentieerde screening................................................................92Aanbod zorgwerk, vrijwilligerswerk,… ..................................................93Bekendmaking aanbod ......................................................................934.6.5 Ook buiten de arbeidsmarkt heeft elke persoon het recht op zinvolleactiviteit ..........................................................................................934.6.6 Samen werken .................................................................................934.7 Onderwijs ................................................................................................ 944.7.1 Omgevingsanalyse............................................................................944.7.2 Een algemeen onderwijsbeleid voeren ...............................................101Informatie over het onderwijsaanbod ................................................101Een eigentijds en flexibel extra-murosaanbod.....................................102Versterking van taal en taalgebruik ...................................................102Kleuteronderwijs stimuleren .............................................................102Spijbelen terugdringen ....................................................................103Instroom en slaagkansen verbeteren.................................................103Bevorderen van kansen in cultuur en sport ........................................103Netwerken met andere sectoren .......................................................104Participatie van kansarme ouders en kinderen ....................................1044.7.3 Samenwerken ................................................................................1044.8 Vrije tijd................................................................................................. 1054.8.1 Omgevingsanalyse..........................................................................1054.8.2 Vrije tijd is een recht.......................................................................1094.8.3 Cultuurparticipatiedrempels en hoe ze weg te werken .........................1094.8.4 Van buurtsport in aandachtswijken tot topsport..................................1104.8.5 Hoe bewoners actief laten deelnemen ...............................................1104.8.6 De uitwerking ................................................................................1114.8.7 Samen werken ...............................................................................1114.9 Jeugd ..................................................................................................... 1124.9.1 Omgevingsanalyse..........................................................................1124.9.2 Het stedelijk jeugdbeleid .................................................................117Interactief beleid voeren ..................................................................117Informeren en creatief gebruik maken van kanalen .............................117Ondersteuning leidt tot diversiteit .....................................................1175

Veilige en toegankelijke ruimten creëren............................................1174.9.3 Opvoedingsondersteuning................................................................118Een opvoedingswinkel oprichten .......................................................118Informatie verspreiden ....................................................................119Laagdrempelige ondersteuning in kinderdagverblijven .........................1194.9.4 Kinderopvang.................................................................................119Verhogen van de opvangcapaciteit ....................................................120Investeren in nieuwe infrastructuur...................................................120Instellingen verzelfstandigen ............................................................1204.9.5 Samenwerken ................................................................................1204.10 Sociale cohesie .................................................................................... 1214.10.1 Omgevingsanalyse..........................................................................1214.10.2 Harmonieus samenleven .................................................................1244.10.3 Ruimte voor ontmoeting..................................................................1244.10.4 Stimuleren van gemeenschapsvorming .............................................125De regie bij ondersteuning van bewonersgroepen en verenigingen opnemen....................................................................................................125Aandacht voor de effecten van grote stadsontwikkelingsprojecten op hetwonen en leven in de stad ...............................................................126Activiteiten ontplooien op pleinen waar het samenleven niet makkelijkverloopt ........................................................................................1264.10.5 Aandacht voor verschillende levensbeschouwingen .............................1264.11 Samenwerking ..................................................................................... 1284.11.1 Synergie tussen Stad en OCMW .......................................................1284.11.2 Het lokaal bestuur coördineert .........................................................1294.11.3 Externe partners hebben eigen inbreng .............................................130Overkoepelende samenwerking ........................................................130Samenwerking per thema ................................................................1314.11.4 Bewoners betrekken via stedelijk wijkoverleg.....................................1324.11.5 Afstemming tussen besluitvormers en adviesgevers............................1325 Bijlage: Reacties van de externe partners op dit plan5.1 Het Antwerps Platform voor Generatiearmen (APGA)en de verenigingen ...................................................................................... 1335.2 ACW-Antwerpen .................................................................................... 1386

1 Inleiding en kaderOp 3 maart 2004 keurde het Vlaams Parlement het decreet over het lokaal sociaal beleidgoed.Het decreet bepaalt dat het lokaal bestuur een sociaal beleidsplan moet opmaken. Datplan moet worden goedgekeurd voor 31 december van het eerste jaar van een nieuwelegislatuur. Het beslaat een periode van zes jaar, met een tussentijdse evaluatie enbijsturing na drie jaar. De tussentijdse evaluatie gebeurt aan de hand van een socialeconjunctuurbarometer. De Vlaamse regering stelt jaarlijks de gegevens ter beschikkingvan de lokale besturen.Het lokaal bestuur maakt een lokaal sociaal beleidsplan dat onder meer volgendeelementen bevat:1. een omgevingsanalyse (in dit document zie pagina 16);2. een geïntegreerde visie op het lokaal sociaal beleid (zie pagina 11);3. de taakverdeling en werkafspraken tussen de gemeente en het OCMW en decoördinerende rol van het openbaar bestuur (zie pagina 129) ;4. een beschrijving van de manier waarop de bevolking en lokale actoren bij devoorbereiding van het beleidsplan betrokken werden en bij de uitvoering envoortgang zullen betrokken worden (pagina 128);5. de ontwikkelingen ten opzichte van het vorig sociaal beleidsplan. Dit geven we umee doorheen het hele document.1.1 Een eerste lokaal sociaal beleidsplan 2006-2007In 2005 startten we met de opmaak van het eerste lokaal sociaal beleidsplan. Het gingover de periode 2006-2007 en zette de grote lijnen uit waarop we momenteel kunnenverder bouwen.We stelden een mandaathouder aan die, in overleg met het openbaar bestuur en deexterne partners, een startdocument opmaakte dat de basis legde voor het sociaal beleidin de daaropvolgende jaren. Het plan legde inhoudelijke basiskeuzes vast, stippelde eenroute uit naar meer gecoördineerde sociale beleidsvoering en deed concreteactievoorstellen.Het plan besteedde veel aandacht aan de beleidslijnen ‘samenwerking’ en‘toegankelijkheid’. Die werkten we uit in elf beleidsvelden. We namen ook twaalfspeerpuntacties op die in deze periode van plannen maken, moesten leiden tot concreterealisaties op korte termijn.Verder deden we een voorstel over de concrete vorm die het sociaal huis in onze stadzou innemen en over de samenwerking tussen stad, OCMW, de externe partners en deVlaamse overheid.7

1.2 Een nieuw bestuur sinds 1 januari 2007Het bestuursakkoord 2007-2012 dat de nieuwe bestuursploeg opmaakte, bevat heel watelementen die richtinggevend zijn voor het sociaal beleid voor de komende jaren.Onder leiding van de strategisch coördinator van de stad werd het bestuursakkoord metalle betrokkenen geoperationaliseerd. Hiervoor werden duidelijke doelstellingenverwoord, projecten en acties die bijdragen aan de realisatie benoemd,verantwoordelijkheden en middelen toegewezen.Om dit alles in goede banen te leiden werden trekkers voor de thema’s aangeduid enwerkgroepen opgericht. De werkgroepen die het sociaal beleid uitwerkten, nodigden ookde externe partners uit die vanuit hun deskundigheid een positieve inbreng haddentijdens de discussies.WerkgroepMiddelenRechtDienstverleningWonenGezondheidZinvolle activiteitOnderwijsJeugdVrije tijdSociale cohesie & ruimte voor ontmoeting(Ruime) diversiteitVergrijzingSamenwerking & overlegTrekkerOCMWOCMWstadstadOCMWstadstadstadstadstadstadOCMWOCMWOp 7 maart 2007 werd het startschot gegeven voor de werkzaamheden van zowel deoperationalisering van het bestuursakkoord als de voorbereiding van het nieuwe lokaalsociaal beleidsplan. Dit startmoment richtte zich tot een tweehonderdtal mensen vanuitde stad, het OCMW en de externe partners en zette een constructieve samenwerking in.Van maart tot en met juni 2007 werkten de werkgroepen aan een doelstellingenboomvoor de verschillende thema’s, zowel voor de operationalisering van het bestuursakkoordals voor het sociaal beleidsplan.Tijdens een tweedaagse workshop op 24 en 25 juni 2007 discussieerden beleidsvoerdersen ambtenaren van de stad en het OCMW over visie, missie en waarden in het kader vansociaal beleid, over verschillende vormen van regievoeren, over samenwerking enoverleg met de lokale partners.Het voorliggende plan is vrij ambitieus. Door een betere samenwerking tussen de stad,het OCMW en de externe partners kan het plan de komende jaren nog verder groeien.8

1.3 Het lokaal sociaal beleidsplan 2008 – 2013Het tweede lokaal sociaal beleidsplan schetst een kader van waaruit verdere concreteafspraken en acties zullen vastgelegd worden. Het is geen plan dat alles in detail vastlegtvoor de komende zes jaar. Voor de stad en het OCMW zijn de (vooral financiële) grenzenvastgelegd. Afspraken met de externe partners moeten nog verder vorm krijgen.Dit plan betekent met andere woorden een start voor verder overleg met de talrijkeorganisaties die actief zijn op het terrein. Voortdurend bijsturen is dus belangrijk. Het iseen integraal onderdeel van de planning die bij dit beleidsplan hoort.1.4 Linken met andere plannenHet lokaal sociaal beleidsplan moet worden gelinkt aan andere beleidsplannen. Debedoeling is om de planverplichtingen voor bepaalde sectoren te verminderen en zelfsandere plannen in het lokaal sociaal beleidsplan te integreren. Dit is al gebeurd met debeleidsplannen van stad en OCMW, maar ook met de planningen in het kader van deverschillende Vlaamse en federale fondsen houden we terdege rekening.1.4.1 Beleidsplanning en –uitvoering op elkaar afstemmenEen samenhangend beleid biedt grotere garanties op een volledige en coherentedienstverlening. Een van de doelstellingen van het decreet op het lokaal sociaal beleid isdat gemeente- en OCMW-besturen hun acties en planningen op elkaar afstemmen. Eenvolgende stap is dan uiteraard de uitbouw van een gestructureerd overleg en afstemmingmet de externe partners. Het opbouwen van een duurzame overlegstructuur metdeskundige en geëngageerde partners is een absolute voorwaarde. Alleen zo kunnen weconstructieve afspraken maken.1.4.2 Sociaal beleid integreren in algemeen beleidWe integreren het sociaal beleid in het algemeen beleid. We moeten immers binnen alledomeinen aandacht geven aan de sociale thema’s. In functie van de inhoudelijke keuzesdie we maken, moeten we de nodige middelen voorzien. Vanwaar deze middelen komenis minder belangrijk. We kunnen hiervoor zowel reguliere, bovenlokale (Vlaamse enfederale fondsen) als andere financieringsmogelijkheden aanspreken.1.5 Afspraken met VlaanderenHeel wat problemen kunnen we lokaal aanpakken, maar voor sommige socialegrootstedelijke vraagstukken zijn de Vlaamse of federale overheid bevoegd.De lokale besturen kunnen hun coördinerende rol slechts optimaal vervullen wanneer zebepaalde hefbomen in handen krijgen die nu bij de Vlaamse overheid liggen. Het terbeschikking krijgen van meer dwingende instrumenten (zoals verplichte adviezen) kanbijdragen tot een betere sturing en afstemming van overheids- en particuliereinitiatieven.9

In het vorige lokaal sociaal beleidsplan pleitten we al voor ‘het afsluiten van eenstedenpact met Vlaanderen’. Een pact tussen Vlaanderen en de twee grootste stedenover de verschillende sociale beleidssectoren. De steden zouden zich engageren om perthema een overkoepelend plan voor te leggen. De Vlaamse overheid zou zich engagerenom haar doelstellingen voor elk thema helder te formuleren en middelen en programmain beeld te brengen. Het resultaat zou een stedelijk plan zijn per beleidsthema, metgemeenschappelijke doelstellingen, middelen en uitvoerders. Zo’n akkoord zou alle lokalepartners ertoe aanzetten om effectief mee te werken aan een lokaal beleidsplan voor hunthema. Wanneer deze formule succes kent, zou het kunnen verankerd worden in meerdoorgedreven afspraken tussen Vlaanderen, de lokale besturen en de gesubsidieerdeexterne partners.Op dit voorstel reageerde de toenmalige Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheiden gezin voorzichtig positief. Een cruciale voorwaarde vond men toen dat ‘eerst de inzeten de concrete taakafspraken tussen het OCMW en het stadsbestuur in die matetransparant waren dat derde partners zich op een correcte wijze mee kondenpositioneren’.We willen met dit nieuwe lokaal sociaal beleidsplan alweer een stap zetten in de goederichting. We hopen binnenkort het overleg over dit plan met de minister van Welzijn tekunnen opstarten.10

2 Een geïntegreerde visie op sociaal beleid inAntwerpenSteden en gemeenten zijn belangrijke en actieve spelers in het sociaal beleid. Sommigestedelijke initiatieven zijn van oudsher bekend, andere zijn relatief nieuw.De rol die gemeente- en OCMW-besturen in het lokaal sociaal beleid opnemen gaatverder dan deze van beheerder van eigen bestaande initiatieven of initiatiefnemer vannieuwe vormen van dienstverlening. Het plannen en coördineren van het sociaal beleidis voor de besturen een belangrijke opdracht geworden. Het lokale beleid houdt rekeningmet de grote diversiteit van burgers in de stad. Speciale aandacht moet gaan naarmensen en groepen die zich in achterstandsposities bevinden. Een gedragen beleid gaatbovendien uit van een actieve participatie van alle betrokkenen (organisaties enburgers) bij de organisatie van sociale dienstverlening in de brede zin van het woord.Een coherent sociaal beleid op gemeentelijk vlak begint bij overleg en afstemmingtussen OCMW en stad en tussen de diensten binnen beide besturen. Zij dienen te komentot een duidelijke, gedeelde visie op sociaal beleid. Deze visie zal zich vertalen inconcrete acties, waarvoor overleg en afstemming met alle actoren noodzakelijk is. Doornu reeds de problemen en tendensen te bespreken met de betrokkenen wordt hetnodige draagvlak gelegd voor gezamenlijke acties in de toekomst.Een aantal discussiepunten en vragen blijven nog onbesproken en onbeantwoord enzullen gedurende de volgende weken, maanden en jaren opnieuw op tafel gelegd enverder uitgediept worden. Het is mogelijk dat we rond een aantal thema’s nooit eenvolledige consensus bereiken. Maar dan is het wel belangrijk dat een goede manier vanwerken wordt afgesproken en dat de belanghebbende partijen weten dat er bepaaldekeuzes gemaakt zijn of zullen worden.De lokale overheid neemt steeds meer verantwoordelijkheid op voor de gehele lokalesamenleving. Ze wordt meer geconfronteerd met thema’s en problemen die externepartners vroeger opnamen. Onderhandelen en communiceren worden daarom zeerbelangrijke capaciteiten om met alle belanghebbenden te werken aan een ruimdraagvlak. Dit betekent ook dat de ontwikkelde visie consequent wordt uitgedragen dooralle partijen binnen de lokale overheid.2.1 Het bestuursakkoord 2007-2012 als uitgangspunt1. De stad wil de sociale grondrechten op duurzame wijze garanderen aan iedereen dieop het grondgebied verblijft (gewoonlijk en met eerbiediging van de regelgeving).Deze grondrechten vormen een eerste opstap naar een volwaardige integratie diezowel voor het individu als de samenleving noodzakelijk en zinvol is.2. Het stedelijk sociaal beleid richt zich specifiek tot de bewoners die zich onder dewelzijnslat bevinden: Antwerpenaren die geen kansen hebben om zonder hulp terugaan te sluiten, bijvoorbeeld mensen zonder inkomen, verslaafden, ernstig11

zorgbehoevende senioren … De tweede prioritaire groep zijn zij die in de welzijnskloofzitten: Antwerpenaren die zonder hulp moeilijk autonoom kunnen leven, zoalspersonen met een handicap en zorgbehoevende senioren. De derde groep zijnAntwerpenaren die zelfstandig leven, maar het risico lopen hun autonomie plots teverliezen (bijvoorbeeld mensen met lage inkomens, senioren …).3. Antwerpen wil zijn sociaal beleid uitstippelen en uitvoeren in samenwerking met devele voorzieningen en organisaties die actief zijn op het terrein. Het stadsbestuur wilalle andere actoren als volwaardige partners betrekken in het besluitvormingsproces.De uitvoering van beleidsbeslissingen wil de stad toewijzen aan de organisatie die inprijs en kwaliteit de beste partner is. De stad wil ook aanwezig blijven in de non-profiten de social profit om voeling te houden met de werking op het terrein.4. Het stadsbestuur wil een sociaal beleid voeren dat vertrekt van kansen enverantwoordelijkheden. Het wil elke beleidsdaad toetsen aan de zeven socialegrondrechten en aan de belangen van kwetsbare groepen. Antwerpenaren moeten dekans krijgen om te kunnen (blijven) deelnemen aan de samenleving, maar ze moetendeze kansen ook benutten, ieder volgens zijn of haar mogelijkheden. Hiertoegarandeert het bestuur elke klant stipte, kwaliteitsvolle, klantvriendelijke en neutraledienstverlening.5. In haar streven om de grondrechten van alle Antwerpenaren te garanderen, wil destad speciaal oog hebben voor brede diversiteit. Hieronder verstaan we: leeftijd,geslacht, geaardheid, afkomst, socio-economische situatie en personen met eenhandicap. Een dergelijk beleid houdt in dat we specifieke accenten zullen leggen endat ook maatregelen ten aanzien van specifieke groepen noodzakelijk zullen zijn. Inde praktijk zien we dat maatregelen voor een doelgroep ook ten goede komen aanandere. Bijvoorbeeld het heraanleggen van straten in functie van senioren komteveneens ten goede aan personen met een fysische handicap; lage schoolkosten inhet onderwijs bevorderen de gelijke kansen voor meerdere groepen in demaatschappij enzovoort.6. In het bestuursakkoord wordt duidelijk gekozen voor een inclusieve benadering vanhet diversiteitbeleid. Dat betekent dat diversiteit een permanenteverantwoordelijkheid is binnen elk beleidsdomein. Daarom is in dit lokaal sociaalbeleidsplan geen apart hoofdstuk voor diversiteit voorzien, maar zal aandacht voorbrede diversiteit systematisch terug komen in de verdere concretisering ervan.12

2.2 Fundamentele waarden en krachtlijnenWat volgt zijn een aantal waarden en krachtlijnen die we binnen Stad en OCMWhanteren. Ze zijn noodzakelijk om onze dienstverlening aan de klant optimaal te latenverlopenn. Toegankelijk: onze organisaties zijn laagdrempelig en stellen zichneutraal op. Onze medewerkers zijn aanspreekbaar voor iedereen. Wegaranderen dat iedereen snel terechtkomt op de juiste plaats. En weverwijzen niet de mensen door, maar wel de dossiers. Klantgericht: elke klant is gelijkwaardig en krijgt een gelijke en objectievebehandeling. We bieden hem wel zorg op maat en zoeken naar duurzameoplossingen. Deskundig: we stimuleren de mogelijkheden en de verantwoordelijkheidvan medewerkers. We bouwen kennis uit rond specifieke toekomstigeevoluties en behoeften. Open: dit betekent dat onze werking doorzichtig is, maar ook dat weexterne organisaties stimuleren om mee na te denken over grootstedelijkeuitdagingen. We verantwoorden onze beslissingen zo ruim mogelijk.13

Communicatief: we staan open voor dialoog en communiceren duidelijken doelgroepgericht. Kostenbewust: we bouwen een optimale werking en dienstverlening uitmet de beschikbare middelen.We werken behoeftengestuurd. Onze dienstverlening gaat uit van de noden van deburger, niet van de organisatie. We denken hierbij aan aangepaste openingsuren,taalgebruik, vervoersmogelijkheden, dagindeling in rusthuizen, de uitbouw vaninteractieve toepassingen …We hanteren een inclusieve en integrale aanpak. De verschillende welzijnsdomeinenzijn ruim gedefinieerd. We zoeken naar een combinatie van initiatieven en een integratievan de verschillende beleidsniveaus. Voor vrijwilligerswerk bijvoorbeeld denken we aan senioren, maar ook aanjongeren, mensen die niet actief zijn op de arbeidsmarkt. De buurt kan heel wat doelgroepen samenbrengen rond bepaalde acties. Stad en districten kunnen nog meer de handen in elkaar slaan rondgezamenlijke initiatieven.We werken proactief en anticiperen op toekomstige maatschappelijke behoeften enrisico’s, bijvoorbeeld inzake vergrijzing en diversifiëring van onze samenleving. Datbetekent een verhoging van aangepaste wooncapaciteit, het omvormen van rusthuizentot woonzorgcentra, het inspelen op toekomstige migratiestromen met aangepastemaatregelen en methodieken.2.3 Visie op sociaal beleid voor AntwerpenWe streven naar een inclusief sociaal beleid in de reguliere sectoren. Goedebeleidsvoering in het kader van ruimtelijke ordening, mobiliteit, huisvesting,onderwijs, werkgelegenheid … draagt bij tot de levenskwaliteit en participatiekansenvan alle burgers.Tegelijkertijd zetten we specifiek middelen in om de mensen te bereiken die ondanksdit inclusief beleid toch uit de boot dreigen te vallen. In het kader van dezeuitsluitingsproblematiek voorzien we extra acties om de toegang tot de grondrechtenvoor iedereen te garanderen.We willen investeren in een gelijke kansenbeleid zonder onderscheid van geslacht,leeftijd, geaardheid, handicap, inkomen, levensbeschouwing of afkomst. Wevertrekken vanuit brede diversiteit, met accent op het thema vergrijzing, maarhebben ook aandacht voor specifieke diversiteit. Daarbij stellen we dat diversiteit (deaanwezigheid van meerdere culturen) een opportuniteit kan zijn, op voorwaarde dater voldoende basisafspraken worden gemaakt (bijvoorbeeld wederzijds respect) endat er speciale aandacht gaat naar conflictbeheersing.14

We streven naar actief burgerschap en het opnemen van de eigenverantwoordelijkheid. Sociaal beleid is een verhaal van rechten, plichten enverantwoordelijkheden, gekoppeld aan competenties. Empowerment vormt hetuitgangspunt.We willen onze dienstverlening zeer toegankelijk maken. Dit doen we door hetaanbieden van kwaliteitsvolle informatie en doorverwijzing en grotere samenwerkingop het terrein.We streven naar een nauwere samenwerking tussen stadsdiensten en het OCMW eneen goede coördinatie en regie op het terrein.We wensen zeer nauw overleg met alle partners. Een goed werkend overkoepelendoverlegorgaan en deeloverleg binnen de verschillende domeinen zullen ons toelatende partners als volwaardige actoren te betrekken bij het besluitvormingsproces.We willen naar een verhoging van de middelen voor sociaal beleid. In de eerste plaatseen efficiëntieverhoging door meer samenwerking en coördinatie. Vervolgens eendaadwerkelijke verhoging door het sociaal beleid integraal deel te laten uitmaken vanhet stadsbeleid. Investeren in sociaal beleid moet worden ervaren als investeren ineconomie, huisvesting, mobiliteit enzovoort.We wensen tot goede afspraken te komen met de Vlaamse overheid over wie welkerol opneemt en het ter beschikking krijgen van sturingsinstrumenten om de lokaleregierol ook effectief te kunnen waarmaken.15

3 OmgevingsanalyseDe ambitie van een lokaal sociaal beleidsplan is het garanderen van de toegang vooriedere burger tot zijn economische, sociale en culturele rechten, zodat iedereen eenmenswaardig bestaan kan leiden. Dit betekent dat een lokale overheid daar moetingrijpen waar burgers een verminderde toegang tot deze rechten ervaren. We voerdeneen omgevingsanalyse uit die in kaart brengt welke obstakels de Antwerpenaren ervarenen waar we als lokale Antwerpse overheid middelen moeten inzetten.Het is nuttig om de sociale, economische en culturele rechten te vertalen in een aantallevensdomeinen waarop de overheid middelen op inzetten. Deze domeinen zijn devolgende:• vergrijzing• diversiteit• recht en middelen (armoede of dualiteit)• wonen• zinvolle activiteit (werken)• vrije tijd• gezondheid• sociale cohesie• dienstverlening• onderwijs• kinderopvangVoor het vorige lokaal sociaal beleidsplan, het stedenfonds en andere plannen werdenreeds omgevingsanalyses rond de meeste van deze thema’s gemaakt. Hieruit kunnen weeen aantal tendensen distilleren, die we kort willen aanstippen.Antwerpen heeft te kampen met een aantal grootstedelijke fenomenen. Verschillendevan deze omgevingsanalyses wijzen op het typisch demografisch karakter van eengrootstad: een hoog aandeel van senioren, alleenstaanden en allochtonen. Een hoogaandeel van senioren geeft een indicatie van de middelen die moeten geïnvesteerdworden in zorg en specifieke opvang. Allochtonen hebben dan weer vaak te kampenmet achterstelling op socio-economisch vlak: zij hebben meer kans op een laaginkomen, meer kans op werkloosheid, schoolachterstand enzovoort.Socio-economisch vertoont Antwerpen een relatief hoge armoedegraad. Dit kunnenwe relateren aan de Antwerpse arbeidsmarktparadox: de stad telt een hoog aantalarbeidsplaatsen, maar kent eveneens een relatief hoge werkloosheid (12,4 %tegenover slechts 6 % in Vlaanderen). Omdat de werkgelegenheidsgraad bijzonderhoog ligt, blijkt een significant aandeel arbeidsplaatsen niet ingevuld te worden doorAntwerpenaren, maar door pendelaars.Antwerpse jongeren blijken vaker een moeilijkere schoolloopbaan te doorlopen.Hoewel ongekwalificeerde uitstroom moeilijk te becijferen valt, wijzen een hoogaandeel van leerlingen in het buitengewoon onderwijs en het hoog aandeel leerlingenmet schoolse vertraging toch op een mogelijk probleem op dit vlak.16

Door een gebrek aan accurate informatie geven de analyses over huisvesting,gezondheid en sociale cohesie minder duidelijke tendensen weer. Wat betrefthuisvesting wijzen we op het feit dat het aandeel sociale woningen in Antwerpenhoger ligt dan in de rest van Vlaanderen, met grote concentraties in bepaalde wijken.In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de algemene demografische gegevens. Andereanalyses brachten we onder bij de respectieve thema’s die we in dit document uitvoerigbehandelen.3.1 Demografie: diversiteit, vergrijzing en vergroening3.1.1 Algemeen: bevolkingsaantal en –evolutie en gezinssamenstellingAntwerpen telt 473 265 inwoners in januari 2007. Hiervan zijn er 465 596 (98,4 %)ingeschreven in het bevolkings- en vreemdelingenregister. De overige 1,6 % zijnvoornamelijk asielzoekers, ingeschreven in het wachtregister.Figuur 1: Evolutie van de bevolking ingeschreven in het bevolkingsregister, Antwerpen,1990 – 2007Aantal inwoners475 000470 000465 000460 000455 000450 000445 000440 000435 000430 000470 044465 472462 024456 419449 420444 9871990199119921993199419951996199719981999200020012002Jaartal465 596457 746452 40120032004200520062007Bron: FOD Economie, algemene directie statistiek / stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst Statistiek(1998-2007)Bewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieIn bovenstaande grafiek brengen we enkel de evolutie van het aantal inwoners,ingeschreven in bevolkings- en vreemdelingenregister, in rekening. In de jaren ’90 daalthet aantal inwoners in Antwerpen van iets meer dan 470 000 naar ongeveer 445 000.Vanaf 2001 zien we een kentering en vertoont de grafiek een stijgende lijn. De stijgingvan de bevolking is voornamelijk een gevolg van de verhoging van het aantal geboorten17

en een positief migratiesaldo bij allochtonen en jongvolwassenen. Belgische ouders metjonge kinderen verlaten nog steeds de stad.Voor de samenstelling van de huishoudens kijken we enkel naar de evolutie van hetaantal gezinnen, ingeschreven in het bevolkings- of vreemdelingenregister.Begin 2007 telt de stad Antwerpen 226 702 gezinnen. Zetten we het aantal inwoners aften opzichte van het aantal huishoudens, dan krijgen we de gemiddelde gezinsgrootte.Deze is in 2007 voor de stad Antwerpen 2,06 mensen. Ongeveer 47 % van dehuishoudens bestaat uit alleenstaanden (zie figuur 2), iets meer dan 8 % zijnéénoudergezinnen. Het aandeel gehuwde huishoudens met en zonder kinderen is evengroot, ongeveer 18 %. Het hoge aandeel alleenstaanden is een typisch stedelijkfenomeen.Figuur 2: Verdeling huishoudens volgens huishoudtype, Antwerpen, begin 2007GezinstypeAantalhuishoudens% ten opzichtevan totaalTotaal huishoudens 226 702 100,0%Alleenstaand 105 578 46,6%Eénoudergezin 18 928 8,3%Gehuwd zonder kind 41 404 18,3%Gehuwd met kinderen 39 995 17,6%Ongehuwd zonder kind 9 845 4,3%Ongehuwd met kind 7 839 3,5%Andere 3 113 1,4%Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie3.1.2 LeeftijdFiguur 3: Leeftijdspiramide, Antwerpen, begin 2007+ 90 jaar2 77778480 – 89 jaar14 4907 94670 – 79 jaar23 34317 64960 - 69 jaar23 44321 715Leeftijd50 – 59 jaar40 - 49 jaar27 63029 95327 79432 768VrouwMan30 – 39 jaar31 14734 79720 – 29 jaar33 04631 88710 – 19 jaar24 38425 2070 – 9 jaar26 80528 03140 000 30 000 20 000 10 000 0 10 000 20 000 30 000 40 000Aantal inwonersBron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie18

De leeftijdspiramide toont in de leeftijdscategorieën tot en met 49 jaar over hetalgemeen een mannelijk overwicht. In de oudere leeftijdsgroepen domineren de vrouwenechter.De figuur heeft een relatief vlakke vorm: met uitzondering van de oudste, vertonen deleeftijdscategorieën geen uitzonderlijke verschillen in aantallen.Uit figuur 4 blijkt dat het aantal jongeren de laatste zes jaar opvallend is toegenomen.Ook de categorieën tussen 20 en 60 jaar vertonen een stijging, die weliswaar mindersterk is dan deze bij de jongeren. De inwoners boven 60 jaar kennen een daling tot2003. Vanaf dan stabiliseert dit aantal zich. Volgens de bevolkingsprognoses van deDatabank Sociale Planning 1 zal het aantal jongeren de komende 10 à 15 jaar blijventoenemen. We noemen het fenomeen vergroening. Hetzelfde geldt ongetwijfeld voor deoudere bevolking (vergrijzing en verwitting).Figuur 4: Evolutie bevolking volgens leeftijdscategorieën, Antwerpen, 2000 - 2007135.000130.877130.000125.000123.291Aantal inwoners120.000115.000110.000105.000114.595110.628118.145112.147104.42720-j20 tem 39j40 tem 59j60+j100.00097.68495.00090.0002000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007JaarBron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieIn de komende paragrafen staan we stil bij drie demografische evoluties die eenbelangrijk gegeven vormen bij het uitstippelen van een lokaal sociaal beleid: etnischculturelediversiteit, vergrijzing en vergroening.Etnisch-culturele diversiteitDe toenemende etnisch-culturele diversiteit vormt een belangrijke uitdaging voor hetlokaal sociaal beleid. Uit statistieken blijkt dat sommige etnische minderheden - vooral degroepen uit een land buiten de Europese Unie (EU) - te maken hebben met eenverhoogde kans op werkloosheid en kansarmoede. Dit heeft vaak te maken met eenaantal kenmerken of fenomenen die exclusief aan deze groepen kunnen toegewezenworden: bepaalde problemen met betrekking tot taal, wetten, schoolachterstand en1 Zie Rotthier,P. (2005), Bevolkingsprojecties voor de stad Antwerpen 2003-2023 met de variabele nationaliteit,Antwerpen: DSP.19

discriminatie maken dat mensen met een vreemde herkomst of nationaliteit -vooral niet-EU’ers- meer te kampen hebben met achterstelling 2In vergelijking met Vlaanderen kent Antwerpen een groter aandeel inwoners met eenvreemde nationaliteit. Het aandeel inwoners uit de EU bedraagt in Antwerpen 5 %, tenopzichte van 3 % in Vlaanderen. Het percentage inwoners van buiten de EU ligt inAntwerpen dan weer 4 maal zo hoog dan in Vlaanderen. (8 % tegenover 2 %).Figuur 5: Verdeling bevolking volgens nationaliteit, Vlaanderen - Antwerpen, 20079,0 %8,0 %8,0 %7,0 %6,0 %5,0 %4,0 %3,2 %4,9 %EUNiet-EU3,0 %2,0 %1,9 %1,0 %0,0 %VlaanderenStad AntwerpenBron: Studiedienst van de Vlaamse Regering / stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieIn de demografische cijfers die we in figuur 6 presenteren, stappen we af van devariabele nationaliteit. We brengen naast de mensen met een vreemde nationaliteit ookde zogenaamde nieuwe Belgen 3 in rekening. Meer dan 1 op 4 inwoners heeft allochtoneroots, waarvan de meerderheid (18,4 %) van buiten de EU komt.Bij een opsplitsing naar land van herkomst voor de niet-EU-populatie zien we eenduidelijk overwicht van de Marokkanen (7,5 %), gevolgd door de Aziaten (2,8 %) en deTurken (2,4 %). Op basis van nationaliteit wordt het aantal/aandeel personen met eenniet-EU herkomst dus in grote mate onderschat (8 % tegenover 18,4 %), voor de EU’ersis de onderschatting minder groot (3,2 % tegenover 6,7 %).2 Voor financiële armoedecijfers, zie o.a. CSB-bericht van B. Cantillon e. a. (1999): Sociale indicatoren 1976-1997: http://webhost.ua.ac.be/csb/csbberichten/1999/mei1999/9905SOCINDnl.doc, blz. 173 Een Nieuwe Belg definiëren wij als iemand die momenteel de Belgische nationaliteit heeft, maar bij intrede inBelgië of bij de geboorte een vreemde nationaliteit had20

Figuur 6: Verdeling bevolking volgens etniciteit, Antwerpen, begin 2007NationaliteitAantalinwonersten opzichtevan totaalTotaal 465 596 100,0%Autochtoon 342 116 73,5%Allochtoon 123 480 26,5%EU 31 286 6,7%Niet-EU 85 442 18,4%Rest Europa 9 265 2,0%Marokko 34 751 7,5%Turkije 11 215 2,4%Rest Azië 12 932 2,8%Rest Afrika 8 486 1,8%Amerika en Oceanië 3 849 0,8%Vluchtelingen endergelijke4 943 1,1%Onbekend 6 753 1,5%Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieFiguur 7 geeft de evolutie van het aantal autochtonen en allochtonen aan. Hier zien wedat het aantal allochtonen tussen 2004 en 2007 sterk is toegenomen (met 20 %), terwijlhet aantal autochtonen afnam met 2,5 %. Een toename van het aantal allochtonen isvooral de oorzaak van het stijgend bevolkingsaantal. De diversiteit groeit.Figuur 7: Evolutie bevolking volgens etniciteit, Antwerpen, 2004-2007Herkomst 2004 2005 2006 2007autochtoon 351 361100348 01499,0344 65598,1342 11697,4allochtoon 103 572100109 732105,9116 614112,6123 480119,2Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieBerekenen we per buurt het aandeel niet-EU allochtonen, dan merken we sterkeconcentraties op in Antwerpen-Noord, de stationsomgeving, Borgerhout Intra Muros,Linkeroever, Kiel en Luchtbal: meer dan 30 % van de bevolking heeft een niet-EUorigine.21

Kaart 1: Aandeel inwoners met een niet-EU origine op buurtniveau, Antwerpen, begin200722

3.1.3 VergrijzingToename van het aantal ouderen betekent ook een toename in de vraag naar zorg. 4 Uitonderzoek blijkt dat de gezondheidsuitgaven stijgen met de leeftijd (Dhooge 1996:pp.328; Van der Wijst en Zwiers 1999: pp 1-2), met relatief lage uitgaven voor personenin de beroepsactieve leeftijdscategorieën en zeer hoge waarden voor 85-plussers. 5 Uitgegevens van de Nationale Gezondheidsenquête blijkt ook dat het aandeel personen metfunctiebeperkingen toeneemt met de leeftijd.Uit figuur 8 blijkt dat het aantal 60-plussers afneemt tot in 2006 en daarna lichttoeneemt. De grijze druk of de verhouding tussen de 60-plussers en de beroepsactievebevolking tussen 18 en 59 jaar (figuur 9) daalt systematisch in de periode tussen 2000en 2007. Dit heeft zoals hierboven aangestipt vooral te maken met een groeiendejongere bevolking. Wel zien we de laatste jaren een minder scherpe daling van de drukdan in de periode tussen 2000 en 2003.Deze evolutie verhult echter twee verschillende evoluties: we stellen vast dat de 60 tot80-jarigen de laatste jaren in aantal afnemen, maar het aantal 80-plussers (zie figuur10) stijgt. Het is voornamelijk deze laatste groep die een grote zorgbehoefte heeft.Daarnaast bemerken we ook een stijging in de levensverwachting. Antwerpse mannenworden gemiddeld 76 jaar oud, vrouwen hebben een gemiddelde levensverwachting van81 jaar.Naast de omvang van de groep senioren willen we nog ingaan op twee specifiekekenmerken die belangrijk zijn voor het ouderenbeleid.1. Een eerste vaststelling is dat net als bij de totale bevolking het aantal allochtonesenioren toeneemt. Tussen 2004 en 2007 neemt het aantal allochtone senioren toemet meer dan 2 000 personen. In 2007 is ongeveer 12 % van de senioren vanallochtone afkomst (bij de totale bevolking is dit 26,5 %). De toenemende diversiteitbij deze groep zal vermoedelijk ook specifieke maatregelen in de zorgsector vereisen.2. Een tweede demografisch kenmerk dat van belang is, is de gezinspositie en vooral hetaantal alleenstaande senioren. Eenzaamheid en een gebrek aan potentiële informelehulp zijn kenmerken die de kwetsbaarheid van deze groep doen toenemen. Ongeveer39 % van de 60-plussers is alleenstaand: dit percentage blijft in de periode 2000-2007 constant. Wel stellen we vast dat binnen de groep senioren het aandeelalleenstaanden toeneemt met de leeftijd. Vanaf 80 jaar is meer dan de helft van desenioren alleenstaand.4 Zie ook: Rotthier, P., Ruys, J. (2007), Ouderen en zorg: vraag en aanbod in de sector van de ouderenzorg,Antwerpen: Stad Antwerpen, Databank Sociale Planning en OCMW Antwerpen, Studie- en adviesbureau.5 Zie ook: Dooghe, G. (1996), Factoren die de vraag naar voorzieningen bepalen bij ouderen. In: Breda, J.,Deleeck, H., Welzijnszorgplanning, een kwantitatieve benadering, Brussel: CBGS. enVan der Wijst, T. en Zwiers, R. (1999), Zorgen over de zorg van morgen, betaalbaarheid gezondheidszorgonderzocht, in: Demos, Bulletin over bevolking en samenleving, 15,http://www.nidi.knaw.nl/web/html/public/demos/dm99101.html23

Figuur 8: Evolutie bevolking van 60 jaar en ouder, Antwerpen, 2000-2007119 000117 000115 000113 000114 595113 798112 895111 767 111 617 111 605112 147111 000111 492109 000107 000105 0002000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Bron: Stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: Stad Antwerpen, OmgevingsinformatieFiguur 9: Evolutie grijze druk (aantal 60-plussers / bevolking tussen 18 en 58 jaar),Antwerpen, 2000 – 200748,047,046,946,646,045,545,044,044,444,0 43,843,443,043,342,041,02000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie24

Figuur 10: Evolutie bevolking van 80 jaar en ouder, Antwerpen, 2000 - 200729 000Index27 00025 00023 00021 00020 67721 94823 11023 59724 26924 82725 39325 99719 00017 00015 0002000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007JaarBron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieFiguur 11: Evolutie allochtone 60-plussers, Antwerpen 2004-200715 00014 50014 00013 80013 50013 00013 28512 50012 65912 00011 50011 77711 00010 50010 0002004 2005 2006 2007Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie25

Figuur 12: Aandeel alleenstaanden binnen de 60-plussers naar leeftijd, Antwerpen, 2007100,0 %90,0 %80,0 %70,0 %60,0 %50,0 %40,0 %30,0 %20,0 %10,0 %0,0 %Totaal 60+60-64 jaar65-69 jaar70-74 jaarPercentage75-79 jaar80-84 jaar85-89 jaar90-94 jaar+ 95 jaarLeeftijdBron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieKijken we naar de concentratie van ouderen (60-plus) op buurtniveau, dan stellen wevast dat de districten Deurne, Berchem en Wilrijk, maar ook de Tentoonstellingswijk enLinkeroever in het district Antwerpen de hoogste concentraties kennen. De kernstadvertoont opvallend kleinere aandelen 60-plussers.26

Kaart 2: Concentratie 60-plussers op buurtniveau, Antwerpen, begin 200727

Onderstaande figuur geeft een overzicht van een aantal voorzieningen in de sector vande ouderenzorg: het aantal bedden in rusthuizen, het aantal wooneenheden in erkendeserviceflats, het aantal plaatsen in dagverzorgingscentra en kortverblijven, het aantallokale dienstencentra en het aantal gepresteerde uren in de thuiszorg (gezinszorg).Het overzicht werpt licht op de aanwezige voorzieningen (ex- en inclusief geplande), hetaantal voorzieningen dat er idealiter zouden moeten zijn volgens de programmatiecriteriaen het verschil tussen de aanwezige en de geprogrammeerde voorzieningen. Metuitzondering van de lokale dienstencentra kampen alle voorzieningen met een tekort.Inclusief de geplande voorzieningen worden deze tekorten voor de erkende serviceflatsen de kortverblijven sterk ingeperkt, het gebrek aan voorzieningen in rusthuizen blijftechter zeer groot.Figuur 13: Reëel en geprogrammeerd aantal ouderenzorgvoorzieningen, Antwerpen,2006VoorzieningAantalvoorzieningenAantalvoorzieningen(inclusief geplande)GeprogrammeerdevoorzieningenSaldoaanbodSaldogeplandaanbodRusthuizen 5 349 5 544 6 119 -770 -575Serviceflats 1 454 2 141 2 243 -789 -102Seniorenflats en nieterkende serviceflats1 345 - - - -Dagverzorgingscentra 75 184 199 -124 -15Kortverblijven 34 113 199 -165 -86Lokaledienstencentra 41 - 31 10 -Uren thuiszorg 1 096 508 - 1 460 254 -363 746 -Bron: Vlaanderen, WVG 2006, OCMW Antwerpen 2006Bewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieHierbij geven we ook nog een overzicht van de wachtlijsten voor rusthuizen enserviceflats van OCMW Antwerpen (figuur 14). Deze cijfers zijn indicatief, omdat deprivate initiatiefnemers niet in rekening worden gebracht. Deze cijfers illustreren tussen2005 en juni 2007 een toename van het aantal ingeschrevenen op een wachtlijst voorserviceflats. Wat betreft de rusthuizen is het aantal ingeschrevenen in 2006 met bijna 15% gedaald ten opzichte van 2005. De verklaring voor deze daling is te vinden in deinschrijvingsstop die op dat moment van kracht was. Nadien nam het aantalinschrijvingen terug toe.Figuur 14: Wachtlijsten voor voorzieningen, 2005 – 2007Datum Rusthuizen Serviceflats31.12.2005 301 4 74131.12.2006 259 5 21930.06.2007 379 5 806Bron: OCMW AntwerpenBewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie28

Volgende kaarten geven op het niveau van de woonservicewijken het aantal aanwezige(inclusief geplande) en geprogrammeerde voorzieningen weer voor de rusthuizen, deserviceflats, de dagverzorgingscentra en de kortverblijven.Per voorziening voorzien we twee balkjes per wijk:• Huidig + gepland aanbod• Programmatiecriteria29

Kaart 3: Aanbod (geplande) bedden in rusthuizen en (geplande) wooneenheden inserviceflats op wijkniveau, Antwerpen, 200730

Kaart 4: Aanbod van (geplande) plaatsen in dagvoorzieningen en centra voor kortverblijfop buurtniveau, Antwerpen 200731

3.1.4 VergroeningDe Antwerpse bevolking kent een sterke verjonging. Figuur 15 toont aan dat dezestijging het sterkst is voor de jongste leeftijdscategorie van 0 tot en met 4 jaar. Ook deandere groepen kennen een stijging, maar deze is voorlopig minder uitgesproken. Dezesterke toename van de jongste groep leidt naar alle waarschijnlijkheid tot een extra noodaan kinderopvang en voldoende capaciteit voor het onderwijs.Figuur 16 laat de groene druk zien: deze ratio is de verhouding van het aantal -20-jarigen ten opzichte van de 20- tot en met 59-jarigen. Uit deze grafiek leren we dat degroene druk een daling kent tot in 2002. Na 2002 neemt de groene druk terug toe, water op wijst dat de jongeren sneller in aantal stijgen dan de Antwerpenaren opberoepsactieve leeftijd.Figuur 15: Evolutie -20-jarigen volgens leeftijd, Antwerpen, 200732 00030 00029 67728 0000 tem 4j26 00025 47124 71425 32125 1595 tem 9j10 tem 14j15 tem 19j24 00024 30624 27023 19322 00020 0002000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie32

Figuur 16: Evolutie groene druk (aantal jongeren (-20 jaar) / bevolking tussen 20 en 59jaar), Antwerpen, 200745,044,043,042,041,041,842,140,940,841,041,441,541,940,039,038,037,02000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieBij de samenstelling van deze groep jongeren focussen we ons op tweeachtergrondkenmerken: etnische achtergrond en positie in het gezin.Kinderen met een niet-Europese herkomst kennen een aantal problemen in onder anderehet onderwijs, zoals ondermeer taalachterstand en later ook op andere levensdomeinen.Net als bij de andere leeftijdsgroepen neemt het aantal allochtonen binnen de groep vande jongeren toe. Tussen 2004 en 2007 zijn er bij de jongeren ongeveer 3 000allochtonen bijgekomen. Het aandeel jongeren van allochtone afkomst binnen het totaalaantal jongeren bedraagt bijna 28 %, ook dit aandeel binnen de groep jongeren is tussen2004 en 2007 toegenomen. Daarbij moet de opmerking gemaakt worden dat een deelvan de allochtone jongeren onder 20 jaar al tot de 3e en soms tot de 4e generatie vanallochtonen behoort en bij geboorte vaak al de Belgische nationaliteit verwerven. Dezejongeren worden bij de autochtonen gerekend.Naar gezinspositie zien we dat het grootste deel van de jongeren nog bij de ouderswoont. Onze aandacht gaat daarbij vooral uit naar het aantal kinderen ineenoudergezinnen, waarvan vooral alleenstaande moeders een grotere kans hebben omonder de armoedegrens te leven 6 . We zien dat 20 % van de jongeren in zulk een gezinwoont. Dit aandeel blijft constant tussen 2004 en 2007, in absolute aantallen is er weleen stijging.6 Zie Basisgegevens Armoede en Sociale Uitsluiting: “Armoedegrenzen” op de Website van OASeS:http://www.ua.ac.be/main.asp?c=*OASES33

Figuur 17: Evolutie allochtone jongeren, Antwerpen, 2004-200730 00029 00029 07828 00027 83627 00026 62226 00025 93025 00024 0002004 2005 2006 2007Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieFiguur 18: Jongeren volgens positie in het gezin, Antwerpen, 2004-2007Gezinspositie Aantal %Totaal -20j 104 427 100,0 %Kind van gehuwd koppel 66 568 63,7 %Kind van ongehuwd koppel 10 615 10,2 %Kind in eenoudergezin 21 064 20,2 %Alleenstaande 585 0,6 %Gehuwd met partner zonderkind 125 0,1 %Gehuwd met partner met kind 46 0,0 %Samenwonend met partnerzonder kind 174 0,2 %Samenwonend met partnermet kind 108 0,1 %Ouder in éénoudergezin 39 0,0 %Ander type gezinsband ofinstelling 5 103 4,9 %Bron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieOp buurtniveau berekenen we tevens de verhouding jongeren (-20 jaar) ten overstaanvan de totale bevolking. Hoge concentraties aan jongeren komen voor in de 19e-eeuwsegordel: Antwerpen-Noord, Borgerhout Intra Muros, Oud-Berchem, Zurenborg, Diamant-Stadspark. Andere buurten met een hoog percentage jongeren vinden we terug inDeurne-Noord, Hoboken, Kiel en Ekeren.34

Kaart 5: Verhouding jongeren -20-jaar t.o.v. totale bevolking, Antwerpen, 200735

3.2 Het socio-economisch profiel van de AntwerpenaarDe bovenstaande cijfers geven een aantal belangrijke demografische trends weer. Wewillen de aandacht vestigen op drie fenomenen die een zeer belangrijke impact hebbenop de levensdomeinen waar een lokaal sociaal beleid op wil werken: etnisch-culturelediversiteit, vergrijzing en vergroening.Een eerste aandachtspunt is de toenemende diversiteit. Het aantal inwoners inAntwerpen is gestegen. Voor een groot deel wordt deze stijging veroorzaakt door deimmigratie van allochtonen. Daarnaast stellen we bij deze bevolkingsgroep ook eenstijging van het aantal geboorten vast. Daarbij wordt de groep allochtonen ook meerdivers. Allochtonen, afkomstig van buiten de EU, hebben in verhouding een significanthogere werkloosheids- en kansarmoedegraad, een grotere onderwijsachterstandenzovoort. Een extra inzet op diversiteit lijkt dus nodig, aangezien een aantal typischebarrières als taal, culturele verschillen en discriminatie de toegang van allochtonen tot dearbeidsmarkt, het onderwijs, de gezondheidszorg en de welzijnsvoorzieningen kunnenbemoeilijken.Op basis van de afnemende grijze druk zou men kunnen concluderen dat we mindermoeten inzetten op vergrijzing. Het beeld dat deze indicator geeft, mag u echter nietverkeerd interpreteren. Tussen 2000 en 2006 is het aantal 60-plussers afgenomen enhet aantal inwoners op beroepsactieve leeftijd toegenomen. Maar tussen 2000 en 2007 ishet aantal 80-plussers sterk toegenomen. Vermits deze groep de meeste zorgen nodigheeft, is een inzet van middelen op een thema als vergrijzing nog steeds cruciaal.Daarnaast wijzen het groeiende aantal inschrijvingen op wachtlijsten voor rusthuizen enserviceflats en het tekort aan verschillende voorzieningen op basis van de Vlaamseprogrammatiecriteria op het feit dat nog extra investeringen nodig zijn.Een laatste groep die extra aandacht nodig heeft, zijn de jongeren. Ook zij nemen delaatste jaren sterk in aantal toe. Het hoge aantal geboorten tussen 2003 en 2006 wijst erop dat Antwerpen vergroent. Dit houdt in dat we voldoende kinderopvang moetenvoorzien en dat ook blijvend ingezet dient te worden op een kwalitatief en toegankelijkonderwijs.In het verdere beleidsplan geven we per beleidsdomein nog een specifiekeomgevingsanalyse. We geven voor ieder domein al kort de belangrijkste tendensen mee.Antwerpen kampt nog steeds met een relatief hoge kansarmoederatio.Het aandeel gezinnen met lage inkomens en het aandeel financiële steuntrekkersblijft relatief hoog.De prijzen van de woningen stijgen zeer sterk. Voor mensen met een bescheideninkomen is het moeilijk een woning aan te schaffen.De arbeidsmarkt vertoont een dubbelzinnig karakter. We stelden het vroeger al vast:er is een hoog aanbod aan banen, maar tegelijkertijd een relatief hogewerkloosheidsgraad.36

In het onderwijs willen we op de problematiek van de ongekwalificeerde uitstroomwijzen. Uit cijfermateriaal van de VDAB weten we dit de toegang tot de arbeidsmarktmoeilijker maakt. Momenteel kunnen we voor Antwerpen de omvang van deongekwalificeerde uitstroom niet becijferen. Wat betreft schoolse vertraging zien wedat Antwerpen slechter scoort dan Vlaanderen.Er is een tekort aan kinderopvang.Wat betreft gezondheid, zien we dat inwoners in kansarme stedelijke buurten inBelgië meer stressgerelateerde symptomen vertonen, dat zij zorg uitstellen omwillevan financiële redenen, dat zij minder vaak een vaste huisarts hebben en vaker naarde spoedafdeling gaan voor vragen die door een huisarts kunnen opgevangenworden.We zien tot slot dat een lagere sociale status (vooral gebaseerd op scholing) leidt toteen lagere participatie aan cultuur en sport.37

4 Grondrechten en thema’sDe algemene visie, uitgangspunten en principes krijgen hun beslag in meer concretethema’s. Voor het definiëren ervan vertrekken we van een ruime benadering van desociale grondrechten:• wonen• rechtshulp en schuldbemiddeling• middelen• gezondheid• sociale cohesie en ruimte voor ontmoeting• zinvolle activiteit• vrije tijd• onderwijs• jeugdwerk• dienstverlening.Daarop passen we drie toetsingsprincipes toe:• diversiteit• vergrijzing• samenwerking en overleg.De inhoudelijke uitwerking van de thema’s (van strategisch naar operationeel) gebeurdetelkens door de trekker van de stad of het OCMW en een werkgroep. De werkgroepenbestonden uit ambtenaren, externe partners en soms ook raadsleden. Het ging zowel ommensen die werden aangezocht omwille van hun inspirerende kijk op het thema, omorganisaties die actief zijn op het werkveld, als om diensten die nodig zullen zijn voor deverdere realisatie. Waar mogelijk spraken we de bestaande overlegstructuren aan.Op een aantal momenten tijdens dit proces screenden we het werk van de thematischegroepen op de toetsingsprincipes. Daartoe kwamen er ook werkgroepen bijeen ronddiversiteit, vergrijzing en samenwerking/overleg. Zij bekeken het werk van de anderegroepen vanuit hun specifieke invalshoek. De werkgroepen diversiteit en vergrijzingstelden vragen, deden suggesties en brachten adviezen uit waarmee de thematschewerkgroepen terug aan de slag gingen. De werkgroep samenwerking en overleg legde ineerste instantie een overkoepeldende focus en deed uitspraken over het geheel van hetlokaal sociaal beleid. Hiervoor verwijzen we naar het hoofdstuk 15. Samenwerking in ditplan.Bij de verdere concretisering van de thema’s in de volgende jaren zullen we detoetsingsprincipes blijven hanteren.In wat nu volgt, gaan we door op de thema’s. De toetsingsprincipes, met name deverwerking van de adviezen na de toetsing, zijn hierin vervat. Op die manier hanteren weeen inclusieve benadering van diversiteit, vergrijzing en samenwerking en overleg.38

4.1 Middelen4.1.1 OmgevingsanalyseKansarmoede is een fenomeen dat tegenwoordig meestal beschreven wordt als socialeuitsluiting of achterstelling op verschillende levensdomeinen, onder meer arbeidsmarkt,onderwijs, huisvesting en gezondheid. Klassiek wordt armoede echter bekeken als eengebrek aan middelen om in het eigen levensonderhoud te voorzien. Onderstaandegegevens hebben betrekking op deze inkomensarmoede.Volgens de EU-SILC-enquête 7 van 2003 ligt de armoedegrens op 9 271 euro per jaar vooreen eenpersoonshuishouden en 19 486 euro per jaar voor een gezin van tweevolwassenen en twee kinderen. Gegevens van de Federale Overheidsdienst (FOD)Economie wijzen uit dat in Antwerpen 21 % van de fiscale aangiften gebeurt doormensen met een jaarlijks netto belastbaar inkomen dat onder 10 000 euro ligt. Hoeweldeze cijfers een indicatie geven van het probleem moeten we fiscale gegevens steedsmet de nodige omzichtigheid bekijken, omdat bepaalde categorieën van mensen niet indeze statistieken zitten en inkomen niet alles zegt over het vermogen dat iemand bezit.In vergelijking met Vlaanderen kent Antwerpen een iets hoger aandeel van aangiftenbinnen de laagste inkomenscategorieën.Figuur 19: Verdeling fiscale aangiften volgens inkomensschijf – Antwerpen, 2004InkomensschijfAantalaangiften% tenopzichtevan totaalTotaal 260 774 100,0 % 50 000 euro 17 546 6,7 %Bron: FOD Economie – Algemene directie statistiek en economische informatie 2004Bewerkingen door stad Antwerpen, Databank Sociale Planning7 Zie ook:gegevens rond armoedegrenzen, verzameld door de Universiteit van Antwerpen, OASEShttp://www.ua.ac.be/download.aspx?c=*OASES&n=21964&ct=016212&e=11618539

Figuur 20: Verdeling fiscale aangiften volgens inkomensschijf – Vlaanderen enAntwerpen, 2003100 %90 %80 %9,7 %6,5 %10,6 %6,6 %5,0 %9,1 %70 %60 %21,3 %21,1 %> 50 000 euro40 001 euro- 50 000 euro50 %30 001 euro- 40 000 euro20 001 euro- 30 000 euro40 %30 %34,1 %38,3 %10 001 euro- 20 000 euro

Ongeveer 2 % van de bevolking op beroepsactieve leeftijd heeft recht op een leefloon oflevensminimum (tabel 8). Wanneer we dit aandeel bekijken binnen de leeftijds- ennationaliteitscategorieën stellen we vast dat jongeren in beperkte mate, maar vooralniet-EU’ers in verhouding meer beroep doen op het OCMW. Maar liefst 1 op 10 niet-EU’ers op beroepsactieve leeftijd is een steuntrekker. Bij de Belgen ligt het aandeel onderhet algemene gemiddelde van 2,1 %, namelijk 1,2 %.Figuur 22: Aandeel rechthebbenden leefloon of levensminimum binnen de bevolking opberoepsactieve leeftijd (18 tot en met 64 jaar) naar leeftijd en nationaliteit, Antwerpen,2006CategorieAandeelsteuntrekkersTotaal 2,1 %18 - 24 jaar 2,7 %25 - 39 jaar 2,1 %40 - 64 jaar 1,9 %Belg 1,2 %EU 1,5 %niet EU 9,6 %Bron: OCMW AntwerpenBewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieDe Nationale Bank verzamelt informatie die een zicht geeft op het aantal personen dat tekampen heeft met een overmatige schuldenlast en meer dan drie maandenbetalingsachterstand heeft. In Antwerpen bedraagt dit aandeel ongeveer 3 % van deAntwerpse volwassenen, in Vlaanderen ligt het percentage iets lager, namelijk 2,8 %.Tot slot lokaliseren we de buurten met een grote concentratie kansarmen aan de handvan drie kaarten: per buurt tonen we het gemiddelde inkomen per aangifte, het aandeelgerechtigden op een leefloon of levensminimum en de kansarmoede-index van de dienstOmgevingsinformatie. Deze laatste index is een bundeling van vier indicatoren: hetaandeel leefloners, het gemiddelde inkomen, het percentage ‘langdurig niet werkendwerkzoekenden’ in de bevolking tussen 18 en 64 jaar en het aandeel leerlingen in hetsecundair onderwijs met meer dan een jaar schoolse vertraging.Alle kaarten wijzen uit dat kansarmoede sterk geconcentreerd is in Antwerpen-Noord, desociale huisvestingswijken (Kiel, Luchtbal en Europark-Linkeroever) en Borgerhout IntraMuros. In mindere mate is er ook een zekere graad van kansarmoede in de oudestadskern, de Kanaalzone (Oud-Merksem en Deurne-Noord) en Oud-Berchem.41

Kaart 6:Gemiddeld netto belastbaar inkomen op buurtniveau, Antwerpen, 200442

Kaart 7: Aandeel inwoners met leefloon of levensminimum op buurtniveau, Antwerpen,200643

Kaart 8: Kansarmoede-index op buurtniveau, AntwerpenDe kaart op de volgende pagina tot slot geeft het aanbod van voorzieningen weer op hetgrondgebied van de stad Antwerpen, die zich bezighouden met middelen- en juridischebijstand.44

Kaart 9: Aanbod voorzieningen voor kansarmen in Antwerpen, 200745

4.1.2 Voor elke Antwerpenaar een menswaardig levenOCMW Antwerpen heeft de wettelijke opdracht om het recht op een menswaardigbestaan te verzekeren voor wie gewoonlijk op het grondgebied verblijft.We willen iedere inwoner de kans geven om dit menswaardig bestaan te realiseren, maarwillen ook dat mensen de geboden kansen benutten, uiteraard volgens hunmogelijkheden. De doelstelling van het OCMW is niet om leefloon te verlenen; wel ommensen tijdelijk te helpen zodat ze opnieuw een autonoom leven kunnen uitbouwen. Deinspanning die het OCMW vraagt, kan vele vormen aannemen: werk zoeken, Nederlandsleren, regelmatig de lessen volgen en zich goed voorbereiden op examens, eenontwenningsprogramma volgen, een woning zoeken … Het OCMW vraagt echter niet hetonmogelijke. Anders gezegd: het gaat om een inspanningsverbintenis en geenresultaatsverbintenis.Mensen moeten de kans hebben om een autonoom leven uit te bouwen. Als bestuur doenwe dit met respect voor ieders eigenheid, ieders specifieke situatie en tempo. Soms kaneen time-out nodig zijn en soms moeten mensen een nieuwe kans krijgen na eenterugval.4.1.3 Voor iedereen kansen op ontplooiing en een autonoom levenEen nieuwe bijstandsnormDe voorwaarden voor toekenning van een leefloon en de bedragen zijn wettelijkvastgelegd. Naast het leefloon kan het OCMW ook aanvullende financiële hulp verlenen.Elk OCMW is vrij om de voorwaarden en bedragen hiervan zelf te bepalen.Vandaag hebben we in Antwerpen een complexe interne regelgeving die helemaal niettransparant is. De toekenning van aanvullende financiële hulp (de zogenaamdebijstandsnorm) koppelen we vandaag nog aan passieve factoren zoals leeftijd,gezinssituatie of de gezondheidstoestand. Maar we willen echter de inspanningen diemensen doen, ondersteunen en belonen. Daarom ontwikkelen we een nieuwebijstandsnorm in functie van de behoeften van klanten. Deze bijstandsnorm gaan wegebruiken als hefboom voor activering in de ruime zin van het woord.Werken aan gezondheidGezonde voeding is een basisvoorwaarde voor een gezond leven. Veel kansarme mensenleven en eten echter ongezond. Aandacht voor goede voeding moet vanzelfsprekend deeluitmaken van de algemene begeleiding die mensen aangeboden krijgen.We willen meer sociale restaurants waar mensen goedkoop en gezond kunnen eten. Zo’nrestaurant is meteen ook een plek om elkaar te ontmoeten. Verder willen we eenuitbreiding van het aantal sociale kruideniers waar mensen aan sterk verminderde prijsvoeding kunnen kopen.We streven naar een sociaal restaurant per district en twee extra sociale kruideniers inde stad.46

Naast gezonde maaltijden willen we ook kooklessen aanbieden en mensen stimuleren omaandacht te hebben voor een goede lichaamsverzorging. Je goed in je vel voelen geeft jekracht en energie en vergroot ook je kansen op het vinden van werk.We onderzoeken ook of het mogelijk is om gronden van stad en OCMW als volkstuintjesaan te bieden aan onze klanten.De cirkel van de armoede doorbrekenUit onderzoek weten we dat voor kinderen geboren in ‘jobless households’ 8 het risico oparmoede bijzonder hoog is. Het OCMW-activeringsbeleid is erop gericht het aantalhuishoudens waar geen enkele volwassene werkt te doen afnemen. Maar we willen ookklanten stimuleren om de onderwijskansen van hun kinderen te benutten en deschoolparticipatie te verhogen. Vooral voor kansarmen en voor kinderen die thuis niet inhet Nederlands opgevoed worden, is het volgen van kleuteronderwijs ontzettendbelangrijk. We willen dat deze kinderen met voldoende bagage (en dus kansen) aan destart komen in het lager onderwijs. Verder willen we er mee voor zorgen dat dezekinderen een succesvolle schoolloopbaan kennen zodat ze later voldoende ‘gewapend’ opde arbeidsmarkt terechtkomen.Ouders moeten we goed begeleiden bij het maken van studiekeuzes; de toegankelijkheidvan diensten die actief zijn op dit terrein moet verhogen. Samenwerking tussen hetOCMW, het onderwijs, de jeugdhulpverlening en diensten voor opvoedingsondersteuningis noodzakelijk. Vele van deze kinderen zijn immers al schoolmoe op twaalfjarige leeftijd.Financiële drempels voor de toegang tot het onderwijs moeten we wegwerken.Aandacht voor de mens achter het dossierFinanciële middelen zijn weliswaar noodzakelijk maar niet voldoende om een zinvol,gelukkig en autonoom leven uit te bouwen. Er is immers ook de ‘binnenkant’ vanarmoede. We hebben aandacht voor de persoon achter het dossier en werken daaromprojecten uit die het zelfwaardegevoel van klanten en hun positie in de samenlevingversterken. We denken hier onder meer aan vormen van groepswerk voor klanten rondthema’s zoals opvoeding, gezonde voeding, budgettering … De inbreng vanervaringsdeskundigen is hierbij onontbeerlijk.4.1.4 Respectvol omgaan met de klantMeer nadruk leggen op klantvriendelijkheid en kwaliteitWe communiceren op een manier die iedereen begrijpt.Het OCMW leverde de voorbije jaren aanzienlijke inspanningen om zijn brievenbegrijpelijk te maken. Er tekent zich echter een spanningsveld af met verwachtingenvan bijvoorbeeld andere overheden die het OCMW opleggen om een correctejuridische argumentering te hanteren. We zoeken naar oplossingen die aan deverzuchtingen van beide partijen (klant en andere overheden) tegemoet komenbijvoorbeeld door een juridische argumentatie op de achterzijde van de brief op tenemen.8 Jobless households: gezinnen waar niemand van de gezinsleden een inkomen uit betaalde arbeid heeft.47

Omwille van het grote aantal klanten maakt het OCMW vooral gebruik vanstandaardmotiveringen in de brieven waarmee ze beslissingen aan klanten meedelen.We streven ernaar om deze beslissingen in een begrijpelijke taal en zoveel mogelijkop maat van de klant te communiceren.We behandelen klanten in alle situaties met respect.We ontvangen regelmatig signalen van klantorganisaties dat de klanten de horingenals intimiderend ervaren. Ze voelen zich niet altijd respectvol behandeld. Het is echterzeer belangrijk dat de klanten hierop aanwezig zijn. Daarom nam het OCMW alstappen om de wachtomgeving (wachtzaal, speelhoek) te verbeteren. We zoekenverder naar oplossingen om de horingen voor de klanten met nog meer respect enklantvriendelijkheid te laten verlopen.We zorgen voor een klantvriendelijke omgeving en passen hiervoor de infrastructuuraan waar nodig.De huidige normen en richtlijnen voor de infrastructuur van de OCMW-sociale centrawerden vooral opgemaakt vanuit overwegingen over de veiligheid van het personeel.Om klanten in een klantvriendelijke omgeving te kunnen ontvangen, nemen we dehuidige normen en richtlijnen onder de loep en sturen ze bij.We bieden kwalitatief hoogstaande dienstverlening aan en voorzien hiervoorvoldoende en competent personeel.Een weloverwogen vormingsbeleid ontwikkelt en ondersteunt de noodzakelijkecompetenties bij de personeelsleden die nodig zijn voor een kwaliteitsvolledienstverlening.Klachtenbehandeling, audits en eventueel andere instrumenten hanteren we alsmiddel om de kwaliteit van het aangeboden maatschappelijk werk op te volgen, teevalueren en bij te sturen indien nodig.We willen echter niet alleen voldoende personeel maar vooral ook de bestepersoneelsleden aantrekken. In de opleidingsinstituten voor sociaal werk kampt deOCMW-hulpverlening nog steeds met een slecht imago. We nemen initiatieven omdeze beeldvorming te corrigeren.Klanten een stem gevenInspraak van gebruikers is bijzonder belangrijk om onze dienstverlening teverbeteren en af te stemmen op hun behoeften. Het is echter niet evident omgebruikers te vinden die hun eigen problematiek overstijgen en de spreekbuis kunnenzijn van een hele klantengroep. Bovendien bemoeilijkt de grote diversiteit van klantende mogelijkheden wat betreft participatie. Toch willen we samen met partners die opdit terrein meer beslagen zijn zoeken naar mogelijkheden om deze inspraak terealiseren.Vermoedelijk is het werken met focusgroepen enerzijds en emancipatorisch werkenanderzijds beter om deze inspraak te realiseren dan het werken met een echteadviesraad.48

4.1.5 Mensen moeten hun rechten kunnen benuttenGoede informatie over en het automatisch toekennen van rechtenWe informeren de Antwerpenaren over de rechten en voordelen waarop ze beroepkunnen doen. We doen dit via sociale infopunten (zie hoofdstuk 7. Dienstverlening)De communicatie over de inhoud, de te volgen procedure en voorwaarden van derechten van de klant gebeurt op een heldere wijze.Waar mogelijk vereenvoudigen we onze administratie. Samen met de klant bekijkenwe op welke rechten hij een beroep kan doen. We begeleiden hem verder bij zijnaanvraag hiervoor (bijvoorbeeld pensioen).Bij het toekennen van bepaalde voordelen of rechten onderzoeken we of dezevoordelen ook kunnen uitgebreid worden naar personen met inkomsten die net bovende grenzen vallen die het OCMW hanteert.Actief op zoek naar behoeftige AntwerpenarenStad, OCMW en hun partners doen inspanningen om Antwerpenaren die onvoldoendevertrouwd zijn met het aanbod, te bereiken. We ontwikkelen nieuwe methodieken omactief op zoek te gaan naar behoeftige Antwerpenaren. Eventuele drempels zullen wewegwerken.4.1.6 Maatschappelijk verantwoord omgaan met financiële en materiëlemiddelenWe promoten een gezonde levenwijzeWe ondersteunen klanten om lekker, gezond en goedkoop te koken en organiserenonder meer kooklessen.We willen door projecten met bijvoorbeeld aandacht voor lichaamsverzorging hetzelfwaardegevoel van mensen vergroten en het stigma wegwerken.We promoten afvalrecyclage en ondersteunen initiatieven die afval helpen voorkomenWe organiseren vorming voor OCMW-klanten en onderzoeken of het mogelijk is henvuilniszakken ter beschikking te stellen.We stimuleren klanten om duurzaam en rationeel om te gaan met energie en waterMinder energie verbruiken is beter voor het milieu en goedkoper. We stimuleren alleAntwerpenaren en in het bijzonder de kansarme groepen, om rationeel energie enwater te verbruiken.49

We organiseren vorming over schuldpreventie3 % van de Antwerpenaren kampt met overmatige schuldenlast. We willen dit aantaldoen dalen onder meer door vorming te organiseren voor scholen. We willen hetonderwijs stimuleren om een vormingspakket aan te bieden over omgaan met gelden schuldpreventie aan 16- tot 18-jarigen.4.1.7 Samen werkenRond het thema Middelen werken volgende partners samen met stad en OCMW:• Apga• Artsen zonder Grenzen• CAW de Terp• CAW Metropool• CAW De Mare• DAK• De 8cht• Free Clinic• Jac plus• Centrum Kauwenberg• Kind en Gezin• Oases• PSC Open Huis• Recht-Op• Samenlevingsopbouw Antwerpen vzw• SODA• Universiteit Antwerpen• VUB• VVSG• vzw Cas• Werkatelier Binnenstad vzw• Mutualiteiten (vooral de christelijke ende socialistische mutualiteit).50

4.2 Recht4.2.1 OmgevingsanalyseVoor de tendensen wat het thema Recht betreft, verwijzen we naar de omgevingsanalyseonder het thema Middelen.4.2.2 Iedereen heeft recht op rechtshulp en schuldbemiddelingDe grondwet stelt in art. 24bis:‘Ieder heeft het recht een menswaardig leven te leiden. […] Die rechten vervatteninzonderheid:[…]2° het recht op sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid en sociale,geneeskundige en juridische bijstand.’Om dit recht in de praktijk om te zetten, is het belangrijk dat mensen niet enkel hunrechten kennen, maar ze ook effectief kunnen uitputten. Het loutere bestaan van rechtenvolstaat niet, ze moeten in de praktijk kunnen worden gebracht. Gelukkig maken demeeste burgers doorgaans zelfstandig gebruik van hun rechten, maar soms kan er(tijdelijk) nood zijn aan professionele ondersteuning.Die nood aan ondersteuning en juiste informatie merken we ook wat betreft hetvoorkomen en het gepast omgaan met een schuldenproblematiek. Idealiter blijft eenprofessionele ondersteuning beperkt in de tijd zodat mensen hun leven terug in eigenhanden krijgen. De achterliggende basisfilosofie over het ‘recht op rechtshulp enschuldbemiddeling’ is dus het stimuleren en mogelijk maken van een maximalezelfredzaamheid in combinatie met toegankelijke, professionele ondersteuning.Toegankelijk betekent hier zowel nabij, laagdrempelig als betaalbaar.Waar mogelijk willen we preventief werken. Als dit niet (meer) kan, moeten weremediërend optreden. Dit pakken OCMW, stad en externe partners uit onder andere dejuridische, gerechtelijke, welzijns- en onderwijswereld gezamenlijk aan.4.2.3 Omgaan met een budget en met schuldenVeel mensen hebben het moeilijk om hun rekeningen te betalen. Omdat ze een laaginkomen hebben, omdat ze verkeerd met hun geld omspringen of door een combinatievan beide. De kosten voor wonen worden steeds hoger, de facturen voor energie slokkeneen steeds groter deel van het budget op en dan zijn er nog de verlokkingen van hetkopen op krediet. Krediet op zich is een goed instrument, maar veel mensen zijn nietgewapend om er op een verantwoorde manier mee om te gaan.Bewustmakingscampagnes kunnen in dit verband mogelijk soelaas bieden.In de praktijk stellen we vast dat mensen met schulden vaak pas op het allerlaatstemoment hulp zoeken en dat zij vaak te laat binnenstappen bij een OCMW of een Centrumvoor Algemeen Welzijnswerk (CAW). Dan is het onheil echter al geschied. Waar mogelijkwillen we er voor zorgen dat mensen geen schulden maken. Medewerkers van OCMW51

Antwerpen gaan regelmatig spreken in scholen om jongeren bewust te maken van hetmogelijke probleem en ze op een verstandige manier te leren omgaan met geld. In dekomende jaren willen we dat nog verder uitbouwen en materiaal ter beschikking stellenvan scholen die het onderwerp kunnen opnemen in hun lessenpakket. We pleiten vooreen verplichte module rond budgetbeheer. Daarvoor willen we samenwerken metLerende stad en het onderwijs.Als mensen toch schulden maken, is het belangrijk dat ze dichtbij laagdrempelige hulpvinden in hun vertrouwde omgeving. Het huidige aanbod aan schuldhulpbemiddeling inAntwerpen is ontoereikend. We willen daarom in elk district spreekdagen organiseren, viaeen uitbreiding van de OCMW-dienst Schuldbemiddeling. Momenteel zijn de dienstenvoor schuldhulpverlening nog grotendeels geconcentreerd in Hoboken.Er is een opvallende stijging van het aantal gefailleerde zelfstandigen. De overheid wilhet ondernemerschap promoten en maakt het steeds eenvoudiger om als zelfstandigeaan de slag te gaan. Helaas slagen velen niet, waarna zij bij het OCMW moetenaankloppen voor schuldbemiddeling. We willen hierover een signaal geven aan de hogereoverheid.4.2.4 Een antwoord op juridische vragenVolgens de grondwet heeft iedereen recht op rechtsbijstand. Toch merken we dat veelmensen niet op de hoogte zijn van hun rechten. In de sociale centra van het OCMWkunnen de medewerkers veel voorkomende vragen beantwoorden. Bij meer ingewikkeldemateries verwijzen zij door naar de centrale dienst Rechtshulp.Omdat de drempel om aan te kloppen bij het OCMW vaak nog te groot is, willen we dievaakgestelde vragen vanaf 2009 ook kunnen beantwoorden in de sociale infopunten.Tegen dan moet er een draaiboek zijn voor het beantwoorden van veel gesteldejuridische vragen. Via een communicatiecampagne laten we de Antwerpenaar weten dathij in de sociale centra en sociale infopunten terecht kan voor vragen in verband metrechtshulp.In samenwerking met de Commissie voor Juridische Bijstand organiseren wepermanentie in alle districten van onze stad. Dergelijke spreekuren zijn toegankelijk vooralle mensen, niet alleen voor OCMW-klanten. Bij het OCMW kunnen klanten immers nu alterecht voor gratis en eventueel anonieme juridische hulp.Het bieden van rechtshulp aan OCMW-klanten is een samenwerking tussen de socialecentra en de centrale dienst Rechtshulp. Klanten kunnen natuurlijk ook nog beroep doenop de permanenties door de juristen van de Commissie voor Juridische Bijstand.4.2.5 Energie besparenDe energiefactuur is voor veel Antwerpenaren een zware dobber. De Lokale AdviesCommissie (LAC) bemiddelt tussen energieleveranciers en klanten. 90 % van de LACklantenheeft een voldoende hoog inkomen; zij hebben geen recht op financiële steunvan het OCMW. Toch kunnen zij hun energiefactuur niet betalen. Maatschappelijkwerkers leggen daarom huisbezoeken af om ter plaatse te kijken hoe mensen eventueelenergie kunnen besparen. Zij combineren dit met een sociaal onderzoek.52

De volgende jaren willen we nog een stapje verder gaan. Stad en OCMW gaan van startmet het project ‘Energiesnoeiers’. Daarbij vragen we aan Antwerpenaren of we bij henthuis eens mogen langskomen om te kijken hoe ze hun energiefactuur naar benedenkunnen halen.4.2.6 Samen werkenOp lokaal vlak werken we inzake schuldhulpverlening samen met heel wat partners.Al enkele jaren bouwt OCMW Antwerpen een samenwerking uit met de Commissievoor Juridische Bijstand (CJB) waarbij advocaten in enkele sociale centra van hetOCMW regelmatig permanenties eerstelijnsrechtshulp verstrekken. De doelgroep ishierbij niet beperkt tot OCMW-klanten, maar de permanenties zijn ook gratistoegankelijk voor alle inwoners van de stad.Verenigingen waar armen het woord nemen (Antwerps Platform voorGeneratiearmen, Recht- op, Centrum Kauwenberg): we overleggen met dezeverenigingen om zeker te zijn dat onze hulpverlening werkelijk beantwoordt aan denoden van de doelgroep, zowel inhoudelijk als naar verstaanbaarheid toe.Binnen hun eigen werking en naar hun klanten toe verrichten de Centra vooralgemeen welzijnswerk (CAW) De Mare, De Terp en Metropool ook heel nuttig werkop het vlak van schuldremediëring. Op die manier vormen zij een mooie aanvulling opde schuldhulpverlening die het OCMW aanbiedt. De OCMW-diensten hebben eengoede verstandhouding met de CAW’s. OCMW-medewerkers verstrekken op vraagvan de CAW’s vorming.In het kader van energiebesparende maatregelen werkt de Energiecel van OCMWAntwerpen samen met onder andere de Bond Beter Leefmilieu, de socialeenergieleveranciers EANDIS en IVEG en de stedelijke milieudienst aan enerzijds hetverhogen van het energiebewustzijn van de inwoners van onze stad en anderzijds hetdaadwerkelijk besparen van energie.Op Vlaams niveau werken de OCMW-diensten samen met:• het Vlaams Centrum voor Schuldbemiddeling• de Vlaamse Vereniging van OCMW-juristen• de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG).53

4.3 Dienstverlening4.3.1 OmgevingsanalyseBij dit thema geven we kort enkele kencijfers over de dienstverlening van de stad enOCMW. Het gaat hier om de verschillende plaatsen waar burgers met hun(administratieve) vragen naar toe kunnen. Voor de stad gaat het om de districtshuizen,stadskantoren en de wooncentra (de vroegere woonwijzers). De negen districtshuizen(een per district) en vijf stadskantoren (gesitueerd op het grondgebied van het districtAntwerpen) zijn de unieke aanspreekpunten voor alles wat met individueleadministratieve dienstverlening te maken heeft. Het betreft alle producten diepersoonsgebonden zijn (identiteitsdocumenten, rijbewijzen, verblijfsdocumenten,uittreksels uit registers die persoonsgevens bevatten, aktes ivm geboortes, huwelijken,echtscheidingen en overlijdens, sociale uitkeringen…). Gemiddeld bezoekt elke Antwerpseburger 1,1 keer per jaar zijn districtshuis of stadskantoor. Dit betekent meer dan 520000 bezoekers op jaarbasis. Bovendien kunnen bezoekers in de districtshuizen ookterecht voor informatie over alle vormen van stedelijke dienstverlening, culturele ensportactiviteiten, jeugd- en seniorenwerking en de organisatie van grote en kleineevenementen.Voor het OCMW betreft het de dienstencentra en de sociale centra, die we onder dethema’s middelen en recht al oplijstten. Idealiter zouden we in dit hoofdstuk willennagaan welke drempels en moeilijkheden verschillende kansengroepen ondervinden ommet hun vragen tot de vermelde voorzieningen te geraken. Cijfermateriaal is echter nietvoorhanden, waardoor we ons beperken tot het in kaart brengen van het aanbod en hetgebruik van dit aanbod. Het aanbod aan districtshuizen, stadskantoren, wooncentra, desociale centra en de dienstencentra worden naast enkele voorzieningen van derdepartners ingeschakeld in het netwerk van de sociale infopunten, waar mensen met eeneerste vraag rond sociale hulpverlening terecht kunnen.Kaart 10 toont de spreiding van de verschillende voorzieningen. Kaarten 11 en 12 tonenper wijk het percentage inwoners dat respectievelijk binnen 400 en 1 000 meter afstandwoont van een van de voorzieningen die in deze paragraaf aan bod komen 9 .In totaal woont 78 % van de Antwerpenaren binnen een afstand van 1 000 meter vaneen voorziening. Wanneer we de afstand herleiden tot 400 meter, dan woont slechts31 % van de Antwerpenaren binnen een buffer. Beide kaarten laten een tekort in de randzien. Vooral Ekeren, Deurne-Oost en het Nieuw Kwartier in Berchem laten een tekortzien. Binnen de ring woont het merendeel van de inwoners binnen een wandelafstandvan 1 000 meter van een voorziening. Bij een afstand van 400 meter verandert het beelden tekenen de verschillen tussen de wijken zich duidelijk af. Antwerpen-Noord,9 De afstand van 400 meter (= 10 minuten wandelen) beschouwen we als de maximum wandelafstand voordagdagelijkse voorzieningen. Voor het berekenen van deze afstand tekenen we buffers die overeenkomen met400 meter en 1 000 meter wandelafstand rond de voorzieningen. Omdat de afstand in vogelvlucht wordtberekend, wat niet de werkelijke wandelafstand is, maken we de buffers met 1/4 kleiner. Een wandelafstandvan 400 meter komt overeen met een buffer van 300 meter, een wandelafstand van1 000 meter met een buffer van 800 meter. Door na te gaan hoeveel inwoners binnen een buffer wonen,kunnen we het bereik van de voorzieningen berekenen. Bij het bufferen houden we geen rekening metbarrières zoals grote invalswegen.54

Borgerhout-Intra Muros, het Kiel, Oud-Merksem en Haringrode-Zurenborg zijn vrij goedvoorzien. Buiten het tekort in de rand, zien we ook in de wijk Diamant-Stadspark eenduidelijk tekort: geen enkele inwoner heeft een voorziening binnen 400 meterwandelafstand.55

Kaart 10: Locaties districtshuizen, stadskantoren, wooncentra, sociale centra,dienstencentra en bedrijvenloket56

Kaart 11: Aandeel inwoners dat binnen 400 meter wandelafstand woont van een locatievoor dienstverlening57

Kaart 12:Aandeel inwoners dat binnen 1 000 meter afstand woont van een locatie voordienstverlening58

Een kwaliteitsvolle en klantvriendelijke dienstverleningop maat van en dicht bij iedere burger4.3.2 Kwaliteit als leidmotiefKwaliteit van de dienstverlening staat bij ons centraal. Door een aantal meetbarekwaliteitsstandaarden voor klantvriendelijkheid en klantgerichtheid te gebruiken, willenwe de kwaliteit van onze sociale en administratieve dienstverlening periodiek meten ensturen.Tegelijk willen we onderzoeken hoe onze dienstverlening zo veel mogelijk beantwoordtaan de behoeften van de verschillende klantengroepen. Hiervoor proberen we door eenvindplaatsgerichte aanpak de verschillende klantengroepen en hun noden in kaart tebrengen. We doen dit in samenwerking met intermediaire organisaties.Tenslotte zorgen we voor professionele medewerkers, een aangepaste infrastructuur enwerkinstrumenten die we nodig hebben om de vooropgestelde kwaliteit van dedienstverlening te kunnen garanderen.4.3.3 Een geïntegreerd dienstverleningsnetwerk van stad en OCMWSamen willen we werk maken van een integratie en een inhoudelijke afstemming vanonze dienstverleningnetwerken. Hierbij trachten we onze klanten zoveel mogelijkonmiddellijk voort te helpen of met maximaal 1 doorverwijzing naar de juiste dienst- ofhulpverlener toe te leiden. We streven hierbij naar een efficiënte spreiding van een aantalfysieke aanspreekpunten.Bovendien willen we onze klanten vertrouwd maken met andere dienstverleningskanalen.Naast het fysieke loket in de districtshuizen, stadskantoren en OCMW-sociale centrakunnen mensen ook terecht bij het telefonisch en elektronisch loket.Ook onderzoeken we in hoeverre we relevante dienstverlening van andere organisatieszoals mutualiteiten, andere overheden of overheidsbedrijven kunnen aanbieden.4.3.4 Netwerken van sociale infopuntenWe bouwen de sociale infopunten verder uitIn antwoord op de decretale vraag naar een sociaal huis, is in Antwerpen eennetwerkmodel van sociale infopunten uitgewerkt waarbij partners vanuit stad, OCMW enexternen bestaande diensten en loketten inzetten. Elke partner levert extra inspanningenom (pro)actief te informeren over en gericht toe te leiden naar allerlei vormen vansociale diensten hulpverlening, ongeacht welke organisatie ze levert. Het label sociaalinfopunt verbindt de partners met elkaar in een netwerk met een gemeenschappelijkengagement, en verwijst naar deze extra service.59

Iedereen die samenwerkt rond de sociale infopunten is ervan overtuigd dat het succesligt in een structurele intensieve samenwerking. We zullen de netwerken dan ook verderuitbouwen voor iedereen die zich op het Antwerpse grondgebied bevindt.Iedereen vindt de weg naar de juiste informatie en juiste dienst- of hulpverlenerHeel vaak weten mensen niet waar ze terecht kunnen met hun vragen over of voor eenbepaalde dienst- of hulpverlening. Ze weten soms ook niet op welke manier hun rechtenkunnen worden gevrijwaard. Sociale infopunten zijn een goed kanaal om alvast deinformatie over wat kan en mogelijk is, op een heldere en begrijpbare manier tot bij hente brengen.Heel wat organisaties zijn betrokken partij. Ze bieden diensten en hulp aan onder allerleivormen en via allerlei methodieken. We bekijken op welke manier we elkaars werkingkunnen versterken en kunnen samenwerken om de sociaal kwetsbare burger te bereikenen hem toe te leiden naar de acties die binnen de diverse sociale grondrechten wordenopgezet.Stad en OCMW nemen een regisseursrol op en waken erover dat de ambitie om metmaximum 1 doorverwijzing op de juiste plek te geraken, wordt waargemaakt.Iedereen kiest zelf de toegang tot het sociale dienstverleningsaanbodEssentieel is dat we informatie op een heldere en begrijpbare manier overbrengen. Evenbelangrijk als het om kwaliteit gaat, is dat we proactief informeren. Waar nodigbeantwoorden we niet enkel de oorspronkelijke vraag, maar geven bijkomendeinformatie. We koppelen de klant en de informatie aan elkaar. Het sociaal infopuntbevordert de actieve rol van de klant en zorgt ervoor dat hij voldoende informatie heeftom zelf te kunnen beslissen wat hij verder doet.Door de sociale infopunten in bestaande diensten en loketten van allerlei partners enorganisaties te organiseren, zorgen we ervoor dat de klant op een zelfgekozen plekterecht kan. Dit kan tijdens de gewone openingsuren of op afspraak.We bekijken of andere informatiekanalen een optie zijn om het bereik te verhogen. Optermijn moet de klant zelf kunnen kiezen hoe hij contact opneemt: aan het loket zelf,telefonisch of per e-mail.Specifieke klantengroepen leiden we systematisch en structureel toe naar onze socialedienstverleningIn permanent overleg en samenwerking met partners willen we zoeken naar de meestaangewezen manier om de sociaal kwetsbare burger te bereiken. De manier vantoeleiding zal wijzigen naargelang de klantengroep die we willen aanspreken. Dit vereisteen inzicht in de vragen en noden die leven en in de manier waarop mensen nu al danniet proberen zelf een oplossing te zoeken. Het vraagt ook een continuedoelgroepencommunicatie.60

Sociale infopunten en hun netwerken functioneren als hefboomSociale infopunten worden een middel om de kwaliteit van de dienstverlening teverhogen, om de leemtes in de sociale diensten hulpverlening op te sporen en weg tewerken en om toegang te krijgen tot moeilijk bereikbare burgers en of klantengroepen.Uiteindelijk zullen sociale infopunten een toegangspoort zijn naar de socialegrondrechten.Sociale infopunten stimuleren de samenwerking op wijkniveau tussen diverse partners.Ze doen dienst als motor om te komen tot een gedeelde, transparante en socialedienstverlening. Ze zijn visueel herkenbaar door het groene label ‘sociaal infopunt’.4.3.5 Samen werkenEen structurele samenwerking is een voorwaarde om ons doel te kunnen waarmaken.Voordeel van zo’n samenwerking is dat er een fijnmazig netwerk van aanspreekpuntenontstaat. Die kunnen informatie en een mogelijke doorverwijzing geven op plekken diede klant al kent. Deelnemende organisaties zetten hun deskundigheid rond bepaaldethema’s of met bepaalde klantengroepen in. Stad en OCMW kunnen voor de netwerkenvan sociale infopunten nu al rekenen op de loyale medewerking van de ChristelijkeMutualiteit (CM), De socialistische mutualiteit (De Voorzorg), de Liberale Mutualiteit,Sowel, het ACV en ACW en de centra voor algemeen welzijnswerk (CAW) Metropool enDe Terp.Dankzij een forum houden de partners op wijk- of districtsniveau elkaar beter op dehoogte van (wijzigingen in) hun dienstverlening. Ze bouwen samen een kennissysteemuit dat alle informatie rond sociale dienstverlening bundelt. Wie partner is in het netwerk,kan beroep doen op dat systeem. Door de methodiek van het sociaal infopunt uit tedragen, verhoogt de kwaliteit van de dienstverlening en creëren we een draagvlak voormeer effectieve ondersteuning van klanten.Per wijk of district nemen de sociale infopunten hun signaal- en detectiefunctie op bij nietof moeilijk oplosbare problemen. Ze zoeken dan naar een specifiek opvangnetwerk. Ineen constante wisselwerking schakelen we brugfiguren in die in gemeenschappen ofwijken een actieve rol opnemen. Omdat deze brugfiguren vertrouwd zijn, kunnen zij deinformatie bij moeilijk bereikbare klantengroepen aanreiken. De sociale infopuntenzoeken verder aansluiting bij wijkgebonden organisaties die een meerwaarde kunnen zijnvoor de werking van het netwerk, of omgekeerd.Het netwerk is nog niet volledig. We blijven zoeken naar partners waarmee we eenconstructieve samenwerking kunnen opzetten. Het netwerk is voortdurend inontwikkeling en stoot steeds op nieuwe uitdagingen. De aard en de input van de partnersen de wijze van samenwerking zal dan ook steeds wijzigen. We zullen de werking van hetnetwerk uiteindelijk afstemmen op de behoeften van de klant en de demografischesamenstelling van een wijk of district.61

4.4 Wonen4.4.1 OmgevingsanalyseDe woonsituatie kan een belangrijke impact hebben op de gezondheids-, onderwijsen/ofarbeidssituatie. Het aankopen van een (adequate) woning is niet voor iedereenfinancieel mogelijk. Gezinnen met een lager inkomen doen vaak een beroep op socialehuisvesting, waar ze dan op wachtlijsten terecht komen. Soms richten ze zich tot deprivate huurmarkt, waar de kwaliteit van de woningen dan weer soms tekort schiet.Volgens de socio-economische enquête (2001) zijn alleenstaanden, alleenstaande oudersen laaggeschoolden in verhouding meer huurder van een woning dan eigenaar 10 . Hetaandeel personen dat onder de armoedegrens leeft bedraagt 24,6 % bij de huurders, tenopzichte van 12 % bij de eigenaars 11 .Figuur 23: Verdeling woningen volgens status bewoner, Antwerpen, 2001Percentage100 %90 %80 %70 %60 %50 %40 %30 %20 %10 %10 % 14 %2 %2 %40 %48 %51 %34 %7 % 4 %1 1 7 % 8 %2 11 % 8 % 7 % 6 %2 %2 % 2 % 2 2 17 % 20 %31 %38 % 38 %33 % 27 %41 %74 % 74 %60 %52 %47 %52 %59 %65 %onbekendkostelooshuurderseigenaars0 %Stad AntwerpenDistrict AntwerpenDistrict Berendrecht-Zandvliet-LilloDistrict EkerenDistrict MerksemDistrictDistrict DeurneDistrict BorgerhoutDistrict BerchemDistrict WilrijkDistrict HobokenBron: FOD Economie, Algemene directie statistiek socio-economische enquête 2001Bewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieGemiddeld is 48 % van het woonpatrimonium een eigendom en 40 % wordt gehuurd.Een zeer kleine minderheid verblijft kosteloos. In Berendrecht-Zandvliet-Lillo, Ekeren enHoboken ligt het aandeel eigenaars iets hoger. In het district Antwerpen ligt het aandeelhuurders dan weer hoger, namelijk 51 %.10D’Olieslager, T. (2006), Armoede en sociale uitsluiting becijferd in Vranken, J., De Boyser,, K. en Dierckx,D.:Armoede en sociale uitsluiting Jaarboek 2006,Leuven: Acco, pp 387.11 Zie ook:gegevens rond armoedegrenzen, verzameld door de Universiteit van Antwerpen, OASEShttp://www.ua.ac.be/download.aspx?c=*OASES&n=21964&ct=016212&e=11618562

Bij het bevragen van het comfortniveau (Socio-economische enquête 2001) blijken bijnaalle Antwerpse woningen voorzien van een badkamer en een wc in de woning. Drie opvier woningen heeft centrale verwarming. Vier op tien woningen is echter niet voorzienvan dubbele beglazing en/of dakisolatie.Figuur 24: Aantal woningen/gebouwen op de inventaris leegstand en verwaarlozing,Antwerpen, 2005Totaal Leegstaand %/verwaarloosdstad Antwerpen 216 738 2 177 1,00 %District Antwerpen 81 149 1 556 1,92 %District Berendrecht-Zandvliet-Lillo 3 755 19 0,51 %District Ekeren 9 082 19 0,21 %District Merksem 18 379 71 0,39 %District Deurne 34 013 86 0,25 %District Borgerhout 18 547 190 1,02 %District Berchem 19 534 83 0,42 %District Wilrijk 17 631 76 0,43 %District Hoboken 14 613 77 0,53 %Bron: stad Antwerpen, Sociale Zaken, Stedelijke WoondienstBewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieGemiddeld 1 % van het Antwerpse woonpatrimonium staat leeg, is vervallen, ongeschiktof onbewoonbaar. In figuur 24 zien we dat het district Antwerpen in verhouding hetgrootste aandeel woningen heeft op de inventaris van leegstand. Deurne en Ekerendaarentegen scoren zeer laag.63

Figuur 25: Evolutie gemiddelde verkoopprijs appartementen en gewone woonhuizen,Antwerpen, 1990-2006200 000180 000Gemiddelde verkoopprijs160 000140 000120 000100 00080 00060 00040 0002 000001990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006JaarWoonhuizenAppartementen,flats, studio'sBron: FOD Economie Algemene Directie Statistiek 1990-2006Bewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieFiguur 26: Aantal verkochte woonhuizen en appartementen volgens prijsklasse,Antwerpen, 2005PrijsklasseWoonhuizen AppartementenAantal % Aantal %Totaal 3 303 100,0 % 3 433 100,0 %< 25 000 € 0 0,0 % 6 0,2 %25 000 - 50 000 € 63 1,9 % 271 7,9 %50 000 - 75 000 € 201 6,1 % 550 16,0 %75 000 - 100 000 € 409 12,4 % 797 23,2 %100 000 - 125 000 € 500 15,1 % 738 21,5 %125 000 - 150 000 € 537 16,3 % 437 12,7 %150 000 - 200 000 € 925 28,0 % 361 10,5 %> 200 000 € 668 20,2 % 273 8,0 %Bron: FOD Economie Algemene Directie Statistiek 2005Bewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie64

Figuur 27: Haalbare woningprijs volgens jaarlijks netto belastbaar inkomen, Antwerpen,2005Inkomen haalbare prijs woningexcl. RR/AK10 000 € 51 198 €20 000 € 90 910 €30 000 € 130 766 €40 000 € 170 621 €50 000 € 203 858 €Bron: stad Antwerpen, Strategische Coördinatie, Stedelijke Woondienst, Dexia 2005Bewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieRR= registratierechten / AK= andere aankoopproductenIn figuur 25 laten we de evolutie van de gemiddelde verkoopprijzen van woonhuizen enappartementen zien. Deze grafiek toont voor Antwerpen een stijgende trend, die na 2001steiler wordt, vooral voor woonhuizen.Figuur 26 laat het aantal verkochte woningen in 2005 volgens prijsklasse zien.Woonhuizen vallen relatief gezien meer in hogere prijsklassen. Appartementen komenrelatief meer voor in de prijsklassen tussen 50 000 en 125 000 euro.In figuur 27 berekenden we welke woningprijs haalbaar is voor welk inkomen.Wanneer we figuren 26 en 27 vergelijken met figuur 19 (fiscale aangiften - zie thema‘Middelen’), stellen we vast dat de lagere inkomensgroepen in Antwerpen het veelmoeilijker hebben om eigenaar te worden. Het aantal woningen in een voor henaanvaardbare prijsklasse is vrij schaars. Daarbij zeggen we nog niets over de kwaliteitvan de goedkopere woningen.Figuur 28: Aandeel sociale woningen, Antwerpen, 200625,0 %20,0 %20,0 %Percentage15,0 %10,0 %5,0 %11,8 %11,9 %3,7 % 5,0 %10,0 %7,1 % 6,6 %11,7 %0,0 %Stad AntwerpenDistrict AntwerpenDistrict Berendrecht-Zandvliet-Lillo0,6 %District EkerenDistrict MerksemDistrict DeurneRegioDistrict BorgerhoutDistrict BerchemDistrict WilrijkDistrict HobokenBron: stad Antwerpen, Stadsontwikkeling, Cel OmgevingsinformatieBewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie65

In 2006 telt de stad Antwerpen 26 861 sociale woningen, of 11,8 % van het totalewoonpatrimonium. In het district Antwerpen is het aandeel sociale woningen inverhouding het grootst, namelijk een op vijf. Daarna volgen Berendrecht-Zandvliet-Lillo(11,9 %) en Hoboken (11, 7 %). Verder uitgesplitst naar buurtniveau zien we degrootste concentratie aan sociale huisvesting op het Kiel, Linkeroever, Luchtbal, eenaantal buurten in de Oude Binnenstad en Berchem-Groenenhoek.66

Kaart 13: Aandeel sociale woningen op buurtniveau, Antwerpen, 200667

4.4.2 Een kwaliteitsvolle woning voor iedereenDe prijzen op de private huisvestingmarkt blijven stijgen. Er is nood aan socialewoningen en de onthaalhuizen voor mensen in precaire woonsituaties (bijvoorbeelddaklozen of uit huis gezette huurders) slibben dicht. Het woningaanbod is klein, te duurof beantwoordt niet aan de minimale kwaliteitseisen.We erkennen de problemen op de huisvestingmarkt en willen er zorg voor dragen datiedereen gelijke kansen krijgt.4.4.3 Betaalbaar wonenHet woningaanbod verhogenEr is nood aan méér woningen in de stad. Daarom willen we ervoor zorgen dat erjaarlijks 1 000 woningen bijkomen, onder meer via publiek-private samenwerking ingrote stadontwikkelingsgebieden. Tegelijkertijd ondersteunen we de socialehuisvestingsmaatschappijen in het realiseren van meer sociale koopwoningen.Het woningaanbod betaalbaar makenDe prijzen van huurwoningen in Antwerpen blijven stijgen. We willen actief ingrijpen opde woningmarkt om een goede woning voor meer mensen betaalbaar te maken. Meerhuurders moeten een kwaliteitsvolle huurwoning vinden door een actieve promotie vanhuursubsidies via de wooncentra (de vroegere woonwijzer). Tegelijkertijd zet de stad inop de ondersteuning van de Sociaal Verhuurkantoren (SVK), die woningen op de privémarkthuren en daarna verhuren. Ten slotte zullen we saneringscontracten afsluiten meteigenaars die hun huurwoning willen saneren of hun handelspand willen omvormen naareen woning en willen renoveren. De eigenaar krijgt hiervoor een premie. In ruil hiervoorverhuurt hij zijn woning gedurende negen jaar aan een sociale huurprijs.Investeren in de woningmarktEr zijn nog heel wat panden die mits inspanningen terug op de woningmarkt kunnenkomen. Een goed voorbeeld hiervan is het bestaande stadspatrimonium.Stadseigendommen die niet nodig zijn voor de werking van de stad, worden opgeknapten verkocht. Op strategische plekken in Antwerpen worden panden aangekocht engerenoveerd. Daardoor kunnen ze een rol spelen in de opwaardering van bepaaldebuurten. Ten slotte wordt het ‘rollend fonds’ bestendigd door panden te kopen, op teknappen en terug op de markt te brengen tegen de gangbare marktprijzen.68

4.4.4 Goed wonenAntwerpen als woonstad promotenAntwerpen is een aangename stad om te wonen. Dit moet via allerhande promotioneleactiviteiten gepromoot worden. In de wooncentra kunnen Antwerpenaren terecht met alhun vragen over wonen.De woonomgeving verbeterenWe werken aan het verbeteren van de woonomgeving. Elke woonbuurt moet een ruimaanbod aan kwaliteitsvolle voorzieningen bieden. We streven naar een goedeverspreiding van onderwijs, dienstverlening, gezondheidszorg, kinderopvang, cultuur- ensportaanbod …Het woningaanbod verbeterenHet verbeteren van de woonkwaliteit in de sociale en private huurmarkt is een prioritairaandachtspunt. Aan de hand van de Vlaamse Wooncode zetten we in het verleden eenintegraal en inclusief traject op. Dat bestendigden we en bouwen we uit. Met deproactieve screening van woningen (krotspot) willen we de kwaliteit van dehuurwoningen verbeteren. Leegstand en verwaarlozing blijven we aanpakken en waarnodig heffen we een krotbelasting. Saneringscontracten en renovatiecontracten moetenmensen aanzetten en ondersteunen bij hun renovatieplannen.Sociale huisvesting opwaarderenDoor een aantal maatregelen willen we de sociale huisvesting opwaarderen.We handhaven en verhogen de leefbaarheid en de sociale cohesie in socialewoonwijken. De huisvestingsmaatschappijen moeten voor elke sociale woonwijk eenleefbaarheidsplan opstellen dat wordt overlegd met de stad. Bewonersgroepenworden georganiseerd met voldoende aandacht voor structureel overleg zodat zijbetrokken worden. Een voorbeeld hiervan is het Platform Antwerpse Huurders.Politiediensten screenen technisch-preventief de sociale wooncomplexen om hetveiligheidsgevoel te vergroten. Daaruit kunnen maatregelen vloeien zoals hetplaatsen van vandaalbestendige brievenbussen, het afsluiten van kelders, hetvoorzien van voldoende verlichting …We ondernemen actie om sociale woningen een positief imago te geven. Dat kan doorgerichte projecten zoals het Dakproject Chicagoblokken. Daar wordt debovenverdieping ingericht als panoramische ruimte waar vergaderingen, presentaties,cursussen, tentoonstellingen of andere evenementen kunnen plaatsvinden. De locatiebiedt een schitterend zicht over de Schelde en de skyline van Antwerpen. Voorscholen kunnen we bijvoorbeeld groepsbezoeken organiseren als educatieveuitstappen.Alle sociale huisvestingmaatschappijen fuseren tot een maatschappij zodat eencentrale sturing mogelijk is, maar met een doorgedreven lokale werking en eenverbeterde dienstverlening voor de huurders.69

4.4.5 Een evenwichtige sociale mixSociale segregatie bestrijdenWe bestrijden sociale segregatie door sociale woningen, betaalbare en duurdere huizenzoveel mogelijk te vermengen. Hiervoor worden verschillende woontypologieën in wijken,districten en op stadsniveau geïntegreerd.Een aangepast toewijzingsbeleidVoor bepaalde sociale wijken en complexen willen we een aangepast toewijzingsbeleid.Op die manier kunnen ook gezinnen met een hoger inkomen aanspraak maken op eensociale woning en kan met behulp van een leefbaarheidplan de sociale cohesieverbeteren. Dit komt het samenleven in diversiteit ten goede. Een praktijkvoorbeeld ishet InterGenerationeel project LinkerOever (IGLO-project). Het IGLO-project wil desociale samenhang tussen verschillende generaties en culturen in de wijk Europarkbevorderen. Een nieuwe, sociale infrastructuur moet wonen, zorg, cultuur,maatschappelijke ontplooiing, onderwijs en opvang voor iedereen, toegankelijk maken.4.4.6 Toegankelijk wonen in toegankelijke wijkenVoor iedereen aangepaste woningen beschikbaarIedereen kan ondanks ouderdom, ziekte of handicap beschikken over een aangepastewoning of woonzorg-vorm. We moedigen mensen aan advies voor aanpassingswerkenaan hun woning in te winnen en voor deze werken premies aan te vragen. Weondersteunen en moedigen alternatieve woonvormen aan zoals kangoeroewonen enbeschut wonen voor mensen met een handicap. Om een antwoord te bieden op detoenemende vergrijzing, bouwen we 2 000 nieuwe serviceflats en reorganiseren enmoderniseren we de woon-zorgcentra.Woonwijken met voldoende voorzieningenMensen met een verminderde zelfredzaamheid willen zo lang mogelijk in hun vertrouwdeomgeving blijven wonen. Het is echter niet voldoende dat ze beschikken over eenaangepaste woning, ook de wijk moet de nodige voorzieningen bieden. Daarom bouwtAntwerpen woon-servicezones uit in levensloopbestendige wijken met voldoendeaangepaste zorg-, diensten welzijnsvoorzieningen. Deze zones hebben, indien nodig:• aangepaste woningen;• winkels voor de eerste levensbehoeften;• recreatieve en culturele voorzieningen op loopafstand;• openbaar vervoer in de nabijheid;• een lokaal dienstencentrum;• ondersteuning van mantelzorg;• 24 op 24 uur zorgondersteuning door zorg op afroep.70

4.4.7 Meer woonzekerheidProactief optreden bij dreigende uithuiszettingVoor mensen aan de onderkant van de woonladder is meer woonzekerheid nodig. Heelwat uithuiszettingen kunnen vermeden worden door op tijd in te grijpen. Daarom willenwe de preventie opdrijven.Situatie van dak- en thuislozen verbeterenDoor een betere samenwerking met alle partners in de sector zullen we de toeleiding vandak- en thuislozen beter stroomlijnen. Het aanbod aan woonbegeleiding voeren wedrastisch op. In elke regio met een grote concentratie aan sociale huisvesting voorzienwe een woonbegeleidingsteam. Ook het aanbod aan inloopcentra en nachtopvangbreiden we uit.Sociale verhuurkantoren (SVK’s) bieden een alternatief aan mensen die nauwelijks eenbetaalbare woning kunnen vinden op de private woningmarkt. We ondersteunen de SVK’sin hun rol.Situatie van woonwagenbewoners verbeterenWoonwagenbewoning is in de Vlaamse Wooncode opgenomen als een specifiekewoonvorm. Ook voor de woonwagenbewoners willen we onze verantwoordelijkheidopnemen. De bestaande terreinen en de leefsituatie van de bewoners zullen verbeteren.4.4.8 Samen werkenDe Vlaamse Wooncode voorziet uitdrukkelijk dat de steden en gemeenten het overlegmoeten organiseren tussen de verschillende woonactoren die actief zijn op hetgrondgebied. De afgelopen jaren leverde de stad inspanningen om dit overleg te voerenmet onder andere:• de sociale huisvestingsmaatschappijen in de koop- en huursector;• de sociale verhuurkantoren;• het Vlaams Woningfonds;• de centra voor algemeen welzijnswerk die voornamelijk actief zijn op het vlak vanwonen, welzijn en woonbegeleiding;• het Platform Antwerpse Sociale Huurders.De doelstelling voor de komende beleidsperiode is om de regie voor en coördinatierol vande stad over het woonbeleid uit te bouwen, met bijzondere aandacht voor deverschillende overleg- en inspraakvormen.71

4.5 Gezondheid4.5.1 OmgevingsanalyseIemands gezondheid is bepalend voor zijn individuele ontplooiingsmogelijkheden en zijnpositie op de arbeidsmarkt. Het kan de maatschappelijke integratie bevorderen of juistbelemmeren. Allerlei factoren bepalen de gezondheidstoestand: biologische (erfelijke)factoren, psychologische factoren, de fysieke en (psycho)sociale omgeving, leefstijl engedrag en het aanbod aan (preventieve) gezondheidszorg.Gegevens over (de determinanten van) de gezondheidstoestand worden momenteelslechts fragmentair en niet systematisch geregistreerd. Bovendien zijn de data vaak nietbeschikbaar voor de stad Antwerpen, niet op stedelijk noch op wijkniveau. Dit maakt hetmoeilijk om op lokaal niveau een goede diagnose te stellen over problemen die zich indit domein voordoen. Over leefstijl en gedrag bestaat er zelfs nagenoeg helemaal geenregistratie. De uitdaging stelt zich om deze factor in beeld te brengen. Alleen door eenbevraging kunnen we volledige en correcte gegevens krijgen.Op basis van de gezondheidsenquête van 2001, maakte de universiteit van Gent eenstudie met als titel ‘Gezondheid in grote steden’ 12 . Deze beschrijft degezondheidstoestand in achtergestelde (groot)stedelijke gebieden in België. Ze wordtvergeleken met andere gebieden binnen de stad en met niet-stedelijke gebieden. Geletop de graad van verstedelijking van de studie (inclusief de daarbij horende typischegrootstedelijke problematieken), kunnen we het cijfermateriaal doortrekken naar de stadAntwerpen. Hieronder een summiere samenvatting van de belangrijkste resultaten.Op het vlak van de subjectieve gezondheid schatten inwoners in achtergestelde buurtenover het algemeen hun gezondheid eerder slecht in. Slechts 69,5 % van de respondentendie in een achtergesteld stedelijk gebied woont, geeft aan in goede gezondheid te leven,tegenover 78,6 % in andere stedelijke gebieden. Dit verschil is significant. In nietstedelijkegebieden bedraagt dit cijfer 76,7 %. Bijna 7 % van de respondenten inachtergestelde stedelijke gebieden geeft aan beperkt te zijn in zijn/haar dagelijkseactiviteit, tegenover 4,5 % in ander stedelijk gebied en 5,4 % in niet-stedelijk gebied.Op het vlak van de eigenlijke fysieke gezondheidstoestand hebben respondenten uitachtergesteld stedelijk gebied significant meer last van astma, chronische bronchitis,hartkwalen, hoge bloeddruk, depressie, duizeligheid, migraine, langdurige vermoeidheid,maagzweren of zweren in de dunne darm. Deze klachten die op het eerste zicht fysiekvan aard zijn, hangen vrij nauw samen met stress en depressie.Bijkomend wijst onderzoek uit dat kansarmen vaak medische zorgen uitstellen omwillevan ontoereikende financiële middelen. De volgende tabel geeft een overzicht.12 Legiest, E., Willems, S. en De Maeseneer, J. (2004), Gezondheid in grote steden, Gent: Universiteit Gent.72

Figuur 29: Aandeel respondenten dat medische zorgen uitstelde omwille van financiëleredenenSoort zorgAchtergesteld Ander stedelijk Niet-stedelijkstedelijk gebied gebiedgebiedMedische zorgen 8,9 % 4,4 % 2,7 %Tandzorg 9,5 % 5,3 % 2,5 %Aankoop voorgeschrevengeneesmiddelen7,0 % 3,0 % 1,7 %Aankoop brilglazen 10,9 % 5,2 % 2,7 %Bron: Legiest, E., Willems, S. en De Maeseneer, J. (2004), Gezondheid in grote steden, Gent: Universiteit Gent.De studie meldt ook interessante gegevens met betrekking tot het gebruik vaneerstelijnszorg. In achtergestelde buurten binnen de stad heeft ongeveer 87 % van derespondenten een vaste huisarts. In andere gebieden binnen de stad ligt dit aandeelsignificant hoger (93 % tot 96 %). De studie wijst eveneens uit dat respondenten uitachtergestelde wijken die geen vaste huisarts hebben, sneller een beroep doen opspoedafdelingen van ziekenhuizen. Zowat 23 % van de respondenten uit deze wijkenzegt direct naar de spoedafdeling te gaan,ten opzichte van 5,3 % uit andere gebiedenbinnen de stad en ten opzichte van 1,2 % uit landelijk gebied.Figuur 30: Gebruik eerstelijnszorgSoort zorgAchtergesteld Ander stedelijk Niet-stedelijkstedelijk gebied gebiedgebiedVaste huisarts 87,5 % 93,3 % 96,3 %Direct contact met spoeddienst 23,7 % 5,3 % 1,2 %Bron: Legiest, E., Willems, S. en De Maeseneer, J. (2004), Gezondheid in grote steden, Gent: Universiteit Gent.Voor de eerstelijnszorg hebben we voor de stad Antwerpen tevens per stadswijk hetaantal huisartsen in beeld gebracht en vergeleken met het stadsgemiddelde. Gemiddeldzijn er in de stad 1,2 huisartsen per 1 000 inwoners actief (= ratio 1). Als we despecifieke wijken vergelijken ten aanzien van dit gemiddelde krijgen we het overzicht,zoals we kunnen zien op kaart 14. We stellen vast dat de wijken Deurne-Noord, Oud-Merksem, Diamant-Stadspark, Borgerhout-Intra Muros en Hoboken-Noord-West eenlager aantal huisartsen vertonen (ratio= 0.41 – 0.75). De wijken Stuivenberg, Kiel, Oud-Berchem, de rest van Merksem, Linkeroever en Berendrecht-Zandvliet-Lillo vertonen eenbeperkt verschil ten aanzien van het stadsgemiddelde (ratio= 0.76 – 0.95).Bij deze oefening zetten we per stadswijk het aantal huisartsen uit ten aanzien van hetstadsgemiddelde huisartsen per 1 000 inwoners. De vraag blijft uiteraard wat een goedenorm is om het ideaal aantal huisartsen te bepalen 13 .13 Volgens het kenniscentrum Statistiek van het Vlaams Agentschap Gezondheid (www.aps.vlaanderen.be),waren er in het Vlaamse gewest gemiddeld 1,6 actieve huisartsen per 1 000 inwoners tussen 2001 en 2005.De Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD) berekende een gemiddelde voor Belgiëvan 1,5 per 1 000 (www.oecd.org). België en het Vlaamse gewest zitten daarmee bij de hoge uitschieters invergelijking met het Europese gemiddelde van 0,9 actieve huisartsen per 1 000 inwoners. Uitschieters aan delage kant zijn Nederland (0,5/1 000) en het Verenigde Koninkrijk (0,6/1 000). Volgens de NationaleGezondheidsenquête (www.iph.fgov.be) had de Belg gemiddeld 4,5 contacten met zijn huisarts in 2004.Gemiddelde zijn 25 contacten per dag tussen een huisarts en patiënten (huisbezoeken en raadplegingen)mogelijk. Ideaal zou dus zijn als er minstens 1 huisarts per 1 000 inwoners actief is. De richtlijnen van hetfederale IMPULSEO fonds bevestigt dit. Het fonds hanteert de ratio van 0,9 huisartsen per 1 000 inwoners als‘prioritaire’ zones voor inplanting van nieuwe huisartsen.73

Culturele barrières tot de (eerstelijns) gezondheidszorg bepalen mee de toegankelijkheidvan het aanbod. Gelet op de toenemende diversiteit binnen onze stad is het opportuuneen beeld te krijgen over de diversiteit binnen de eerstelijnszorg, meer bepaald in hethuisartsenbestand.De wijken Stuivenberg, Kiel en Linkeroever combineren een groot aantal allochtonen meteen minimaal aanbod van allochtone huisartsen.Ook in het ganse district Deurne is het aanbod van huisartsen van allochtone originepraktisch nihil.Oud-Berchem scoort met twee allochtone huisartsen pover.In enkele wijken met een grote diversiteit merken we een meer divers aanbod:Borgerhout-Intra Muros, Diamant-Stadspark en Brederode. Hier zijn er drie huisartsenvan allochtone origine actief.In de wijken Haringrode-Zurenborg en Amandus-Atheneum tellen we vijf of meerhuisartsen van allochtone origine. In de wijken Diamant-Stadspark en Haringrode-Zurenborg zijn de allochtone huisartsen meestal Joods. In de andere genoemde wijkengaat het vooral om Marokkaanse en Turkse artsen (beide vier keer) en telkens twee keerom een zwart-Afrikaanse en Oosteuropese arts.74

Kaart 14: Ratio huisartsen per 1 000 inwoners ten opzichte van de stad, 200475

Onderstaande kaarten geven een overzicht van de locaties van ziekenhuizen, huisartsen,tandartsen en apothekers.Kaart 15: Locaties huisartsen en ziekenhuizen in de stad Antwerpen, 200476

Kaart 16: Locaties apothekers en tandheelkundigen in Antwerpen, 200477

4.5.2 Iedereen heeft recht op gezondheidGezondheid is een belangrijke voorwaarde voor de kwaliteit van het leven. Spijtig genoegis de kans op een goede gezondheid niet gelijk voor alle Antwerpenaren. Dit heeft nietalleen te maken met het lokale gezondheidsbeleid of met de organisatie van degezondheidszorg. Er spelen ook sociale determinanten mee zoals opleidingsniveau,tewerkstelling, woonomgeving en levensstijl. We stellen vast dat het risico opgezondheidsachterstand groter wordt naargelang iemand zich lager op demaatschappelijke ladder bevindt.Binnen het sociaal grondrecht ‘gezondheid’ willen we er voor zorgen dat iedereAntwerpenaar maximale kansen, stimuli en toegang tot gezondheidszorg op maat krijgt,ongeacht de sociaal-economische status.Met de geformuleerde doelstellingen en speerpunten willen we gelijkegezondheidskansen creëren. Kwetsbare groepen van mensen die naast gezondheids- ooksocio-economische problemen ondervinden, geven we verhoogde aandacht.We weten dat veel organisaties een kwalitatief hoogstaande medische dienstverleningaanbieden. Toch kunnen niet alle inwoners van onze stad hierop aanspraak maken.Daarom maakten we in 2006 ook een lokaal gezondheidsbeleidsplan op. Het plan legdenwe op een participatiedag voor aan alle spelers in het veld. De krachtlijnen van dit planzijn meegenomen bij de opmaak van het lokaal sociaal beleidsplan.4.5.3 De weg vinden naar een zorgaanbod op maatWe vertrekken vanuit de specifieke individuele behoefte van de klant, in het bijzondervan de kwetsbare groepen.In de eerste plaats moeten we werk maken van een correcte informatiecampagneover de organisatie van de gezondheidszorg en hoe de voorzieningen juist tegebruiken. Extra aandacht moeten we geven aan de nieuwkomers in onze stad.We willen de kwetsbare groepen toeleiden naar het meest geschikte aanbod voor hunvraag. De sociale steunpunten gezondheid verlenen informatie en advies en komentussen bij gezondheidsproblemen, zelfverwaarlozing of slechte hygiëne. Demedewerkers staan in voor toeleiding en begeleiding van kansarme buurtbewonersnaar de gepaste medische en paramedische diensten. We besteden hierbij de nodigeaandacht aan individuele trajectbegeleiding. We schakelen intermediairen ofbemiddelaars in en kunnen daarvoor ook lokale, wijkgebonden zorgnetwerkenuitbouwen.De klant moet zijn zelfredzaamheid kunnen versterken. Het is niet langer dezorgverlener die weet wat goed is en autonoom kan beslissen over gezondheid engenezing. De klant moet een verantwoordelijkheidsgevoel krijgen en moet leren hoemet zijn gezondheid om te gaan (zelfzorg). Uiteindelijk moet hij op termijn zelf alskritische zorgconsument de weg kunnen vinden binnen de(eerstelijns)gezondheidszorg. De zorgen de andere dienstverleners zijn er hooguitom de klant te ondersteunen in zijn zoektocht naar de eigen bestemming op zowelfysiek, psychisch, sociaal als spiritueel gezondheidsvlak.78

4.5.4 Gezondheidszorg op maatWe willen er voor zorgen dat er een aanbod op maat van de klant is, in voldoende mate,in de juiste vorm, op het juiste moment beschikbaar én toegankelijk.Het is zeer belangrijk om de specifieke noden en behoeften van elke doelgroep scherp inbeeld te krijgen. Daarnaast willen we ook het bestaande aanbod inventariseren. Doorbeide aspecten tegenover mekaar te zetten, krijgen we een zicht op wat er ontbreektbinnen het aanbod.We maken werk van een gezondheidsmonitoring, die ons een heleboel gegevens kanopleveren. We doen dit in eerste instantie op stedelijk niveau, maar idealiter wordt demonitor uitgewerkt op wijkniveau (en in het bijzonder op het niveau van deachtergestelde wijken). Zo krijgen we meer informatie over ziektebeelden die meervoorkomen in achtergestelde wijken binnen de stad. We denken aan gevaarlijkeinfectieziekten zoals TBC, hepatitis B, HIV … waarvoor dan doelgroepgerichte en/oflocatiegerichte acties aangewezen zijn.Mensen in armoede hebben naast gezondheidsproblemen vaak ook andere, socioeconomischemoeilijkheden. Meer nog dan andere burgers hebben zij behoefte aaneen vertrouwenspersoon om hun zorgen aan toe te vertrouwen. De huisarts kan dezecentrale positie innemen. Maar kwetsbare burgers zijn soms niet vertrouwd met hetsysteem van een vaste huisarts. Willen we voor elk van deze burgers een vastehuisarts, dan moet er eerst werk gemaakt worden van het structurele tekort inbepaalde wijken. Daarom moeten we voorwaarden creëren om ook aandachtswijkenaantrekkelijk te maken zo dat huisartsen zich (opnieuw) in die wijken vestigen en erblijven. Alternatieve vormen van samenwerking tussen huisartsen (al dan niet incombinatie met andere eerstelijnshulpverleners) zoals huisartsengroepspraktijken enwijkgezondheidscentra moeten we ondersteunen.Door een te hoge werkdruk voeren steeds meer huisartsen een patiëntenstop in. Omdit in de kansarme wijken te voorkomen, moet de administratieve werklast tot eenminimum herleid worden. Bestaande administratieve procedures die (hogere oflokale) overheidsdiensten opleggen, moeten transparanter, eenvoudiger enondersteund worden.Om de nakende vergrijzing, verwitting en verkleuring te kunnen opvangen, zullen erveel meer handen nodig zijn. We zullen de instroom van een voldoende aantalzorgverleners moeten waarborgen. Een adequaat retentiebeleid is nodig, maar wezullen ook oog moeten hebben voor het aspect diversiteit binnen hetpersoneelsbestand.Voor patiënten met geestelijke gezondheidsproblemen moeten we een aangepastaanbod creëren (van 0 e lijn tot residentiële opvang). In de eerste plaats moeten wede bestaande diensten handhaven. Bijkomend willen we de hiaten in het bestaandeaanbod wegwerken, bijvoorbeeld op het vlak van psycho-sociale werking en hetaanbod eerstelijnszorg. Belangrijk aandachtspunt is de doorgedreven samenwerkingen overleg tussen de diensten van de verschillende lijnen. Innoverende projecten79

zoals ambulante crisis’zorg’ 14 , psychiatrische thuiszorg, nazorgprojecten enactiveringsprojecten moeten hun ingang vinden.Een doelgroepgerichte dienstverlening vraagt deskundigheid van de hulpverleners. Despecifieke leefwereld van kwetsbare groepen is vaak onbekend. Kansarmen hebbendikwijls nood aan een luisterend oor waarbij de aanwezigheid van eenvertrouwenspersoon al voldoende is. Het is niet nodig om onmiddellijk medicatie opte starten of een therapeutisch plan op te stellen. De hulpverlening moet soms eerderuitgaan van preventie in plaats van interventie.De zorgverleners moeten vertrouwd worden met het holistisch mensbeeld. We willendat ze de verschillende facetten van de klant samen in beeld brengen. De complexemeervoudige problematiek wordt dan in zijn totaliteit bekeken en integraalaangepakt. Dit gebeurt met voldoende aandacht voor de zelfverantwoordelijkheid enzelfredzaamheid van de klant. Werken aan empowerment van de klant is eenbelangrijk uitgangspunt.4.5.5 Accent op preventief werkenEen platform, samengesteld uit alle relevante actoren geeft het stedelijkpreventiebeleid een gezicht. Het wil vooral ondersteuning geven aan intermediairen,doelgroepen en settings. Bij een settinggerichte of milieugerichte aanpak denken webijvoorbeeld aan een gezond scholenbeleid.Daarnaast proberen we via wijkgerichte netwerking kwetsbare groepen actief op tesporen: vereenzaamde senioren, drugverslaafden, mensen met geestelijkegezondheidsproblemen …Door aangepaste doelgroepen/of vindplaatsgerichte strategieën en acties proberenwe de meest kwetsbaren uit de achterstandswijken te sensibiliseren. Met aangepastemethodieken willen we de socio-economische gezondheidsverschillen proactief tot eenminimum herleiden. Een kwalitatieve rookstopcursus voor kansarmen, eensensibiliseringsproject rond gezonde voeding (zoals interactieve kooklessen voorkansarme wijkbewoners) behoren tot de mogelijkheden. Maar we denken ook aan hetoprichten van sociale restaurants in de verschillende (achtergestelde) wijken.Het project Binnenste Buiten geeft vrouwen die in armoede leven de kans zorg teleren dragen voor zichzelf, zowel langs de binnen- als de buitenkant. Door cursussenwakkeren we er het zelfvertrouwen terug aan of nemen het gevoel 'er niet bij tehoren' weg. Er is ook aandacht voor (lichaams)verzorging, kleding...4.5.6 Financieel toegankelijkWe willen financiële drempels verder wegwerken zodat de betaalbaarheid van denoodzakelijke zorg gegarandeerd blijft, ook voor kwetsbare groepen. We denken14 Ambulante crisis’zorg’: een ambulant team met deskundigen voor de ‘eerste’ psychische, psychiatrischezorgen, met verhoogde of specifieke aandacht voor kansarme doelgroepen in multiproblem situaties. Degeestelijke gezondheidsproblemen worden benaderd binnen de samenhang met andere problemen zoalsmoeilijkheden met werk, wonen, budget, relaties.80

hierbij onder andere aan het optimaliseren en verankeren van het systeem van demedische waarborg en het systeem van dringende medische hulp.Gezinnen met een beperkt inkomen (leefloners of gezinnen met een andervervangingsinkomen) moeten we aanmoedigen om correct gebruik te maken van deeerstelijnsgezondheidszorg. Huisartsen kunnen (vooral) bij kwetsbare groepen eenbelangrijke meerwaarde bieden. Als centraal aanspreekpunt kan de huisarts door hetglobaal medisch dossier een overzicht houden over de klant in al zijn aspecten,rekening houdend met zijn specifieke leefwereld en alle daarmee samenhangendeproblemen. Maar het is een uitdaging om de kansarme buurtbewoner vertrouwd temaken met het systeem van een vaste huisarts.Financiële toegankelijkheid mag niet louter een statistisch gegeven zijn. Viaervaringsdeskundigen en (wijkgebonden) intermediairen moeten we demaatschappelijke evoluties en de betaalbaarheid van de noodzakelijke zorgpermanent volgen. Omdat vanuit maatschappelijk oogpunt preventieve acties sterkaan belang winnen, moet ook de nazorg van aandoeningen die ontdekt werden bijzulke acties, betaalbaar worden. Een voorbeeld is de behandeling voor borstkanker,ontdekt bij een borstkankerscreening.Meer mensen doen ook een beroep op de geestelijke gezondheidszorg. We moeten erop letten dat ook deze zorg financieel toegankelijk is.4.5.7 In een vertrouwde omgevingMensen met beperkte zelfredzaamheid en/of met een verhoogde zorgbehoevendheidmoeten in staat zijn om zo lang mogelijk zelfstandig te kunnen wonen in de vertrouwdewijk of buurt.We willen alle stadswijken uitbouwen tot levensloopbestendige wijken en er woonservicezones inplanten. Dit betekent onder andere een dienstencentrum in iederewijk. Dit centrum is niet alleen een wijkontmoetingspunt, maar doet ook dienst alsaanspreek- of meldpunten voor woonzorg of voor het lokaal overlegplatform vooreerstelijnszorg.Er moet een voldoende gedifferentieerd zorgaanbod aanwezig zijn. Naast de ‘gewone’thuiszorg en thuisverpleging denken we aan de noodzakelijke uitbouw van 24uthuiszorg,onder andere via thuiszorgtechnologie. De verschillende vormen vanhulpverlening moeten in een continuüm worden aangeboden. Zorgtrajectenoptimaliseren we door het principe van naadloze zorg. Het vertrek naar huis vanuiteen instelling waar de patiënt verblijft, moet goed worden voorbereid en begeleid.Daarom is meer aandacht nodig voor het ontslagmanagement. Door een zorgplankunnen we de coördinatie van de zorg optimaliseren. Binnen de aanvullende thuiszorgmoeten we de mogelijkheden in het kader van lokale economie verder onderzoeken.Dienstverlening die het thuisblijven bevordert, wint aan belang. Advies in verbandmet woningaanpassingen en het gebruik van hulpmiddelen (we noemen hetergowoonadvies), boodschappenhulp, mobiliteitsondersteuning … zijn aspecten die weverder moeten uitbouwen.81

Er is nood aan voldoende aangepaste en gedifferentieerde woon-zorgvormen in elkewijk. Voorbeelden zijn kangoeroewoningen, serviceflats, alternatieve woonvormenzoals groepswonen voor ouderen … Het ontwikkelen van dergelijke woonvormen moetgebeuren binnen de gezamenlijk goedgekeurde visie rond woon-zorg (‘Ouderen vantel’).Omwille van de toekomstige vergrijzing en het belang van solidariteit en socialecohesie (binnen familie, vrienden, buren), moeten we mantelzorg verder actiefstimuleren en ondersteunen. Dat kan onder andere door respijtzorg 15 uit te bouwen.De hulpverlening moet meer naar de mensen thuis gebracht worden. We moetenevolueren van een passieve lokets-, aanbods- en haalgerichte zorgverlening naar eenmeer actieve, brengen thuisgerichte dienstverlening. Hierdoor voorkomen we ookzorgvermijding en zorgverlamming 16 . Denken we bijvoorbeeld aan mobiele geestelijkegezondheidszorg.We moeten permanent de grootte van het aanbod opvolgen. Dat moet de behoeftenvolgen en alleszins mee evolueren met de vergrijzingsindex.4.5.8 Een gezond en leefbaar binnen- en buitenmilieuEen gezond en leefbaar binnenmilieu is een belangrijk aandachtspunt bij kwetsbaregroepen omdat zij af te rekenen krijgen met minder gunstige sociale factoren zoals eenslechte huisvesting, of een ongezonde woonomgeving. Hierrond wensen we een aantalpreventieve campagnes op te starten om de kwetsbare groepen individueel te informerenen te sensibiliseren.Verzamelwoede heeft soms tot gevolg dat de woning onhygiënisch en dus ongezondwordt. In dergelijke woningen is hulpverlening soms bijna onmogelijk.Broze senioren met een onaangepaste huisvesting kunnen het moeilijk krijgen bij eenhitte- of koudegolf.Er wordt idealiter ook aandacht geschonken aan het niveau van de intermediaireorganisaties, vooral diegene die eerstelijnsgezondheidszorg aanbieden. De bedoeling isom hun bijdrage aan milieugerelateerde gezondheidsbevordering die ze vanuit hunreguliere werking leveren, te ondersteunen en te optimaliseren. Zo worden rond deinperking van CO-vergiftiging heel wat mensen bijgeschoold: medewerkers van het15Respijtzorg: Beroepskrachten of vrijwilligers nemen hierbij de totale zorg tijdelijk over ter ontlasting van demantelzorger. Respijtzorg bestaat onder de vorm van thuisopvang, dagopvang, kortdurende opnameenzovoort.16 Zorgvermijders zijn mensen die de zorg niet opzoeken en soms zelfs uit de weg gaan: mensen die in de warzitten, met psychiatrische problemen, schulden of een middelenprobleem. Het zijn meestal sociaal kwetsbarendie een netwerk missen en gemarginaliseerd en uitgesloten zijn. Omdat ze vaak een opeenstapeling vanproblemen hebben geven zorgvermijders de hulpverleners een gevoel van onmacht. Soms stoppen dehulpverleners dan met hulp aanbieden. We spreken van zorgverlamming. Instellingen geven ‘lastige’ mensenals een hete aardappel aan elkaar door. Zorgvermijding en zorgverlamming versterken elkaar. Door schaalvergroting,drempels, regels, wachtlijsten en procedures is er afstandelijkheid in het werk geslopen waardoorzorgvermijding makkelijk om zich heen kan grijpen. Een concrete alleenstaande oplossing bestaat ermomenteel niet. Wel kan de problematiek verzacht worden door doorgedreven overleg tussen de verschillendesectoren en werkingsniveaus.82

OCMW, ziekenhuizen, de stedelijke woondienst, Logo stad Antwerpen, degezondheidsdienst, de medisch milieukundige, de integratiedienst, de armoedecel,huisartsen en apothekers. De bijscholing gaat niet alleen over detectie maar ook over hetinformeren en sensibiliseren van de klanten.Het stedelijk milieu- en woonbeleid zal ook trachten om de gezondheidsnegatievemilieufactoren te beperken door allerhande inspanningen te leveren. Hierover staat meerin het bestuursakkoord.4.5.9 Afstemming tussen alle actorenZorg op maat kunnen we alleen realiseren door samenwerking en afstemming tussen allerelevante actoren: de zorgverleners en -organisaties, de zorgvragers, het lokaal bestuur… Gelet op de brede definitie van gezondheid en het grote aantal bepalendedeterminanten is het cruciaal dat de betrachtingen rond gezondheid een draagvlakvinden bij zowel de klanten als de verschillende zorgverleners.We bestendigen het stedelijk overleg in functie van regie, samenwerking enafstemming rond de verschillende doelgroepen en bouwen het verder uit. Allerelevante partners (hogere overheden, stad, OCMW, externe partners endoelgroepen) worden betrokken. Zo wordt er bijvoorbeeld rond demiddelengebruikers en prostituees een coherent integraal stedelijk beleid uitgewerkt.De regiegroep Gezondheid brengt alle actoren en doelgroeporganisaties binnen enbuiten het beleidsdomein gezondheid samen. De regiegroep denkt na over hetstedelijk gezondheidsbeleid. Realisaties van de regiegroep zijn de eerste ontwerptekstvan het lokaal gezondheidsbeleidsplan en een participatiedag ‘Samen denken endoen’ rond deze tekst. Vanuit dit raamwerk kan de regiegroep het stedelijkgezondheidsbeleid evalueren en in onderling overleg, afstemming en samenwerkingmet alle betrokken partners bijsturen in functie van de aanwezige noden enbehoeften van de (wijk)bewoners.We bouwen een geregisseerd stedelijk preventief gezondheidsbeleid uit. Eenoverlegstructuur die instaat voor netwerking, samenwerking en afstemming met deverschillende lokale initiatieven (waaronder het lokaal gezondheidsoverleg) adviseerthet Antwerps stadsbestuur over het lokaal preventief gezondheidsbeleid.We willen de hulp- en zorgverlening beter verknopen en op elkaar afstemmen.Daarom gaan we stedelijke en wijkgebonden overleg- en afstemmingsfora uitbouwenof optimaliseren. Het gaat hier over samenwerking tussen alle actoren binnen deeerstelijn, maar ook om samenwerking tussen de verschillende niveaus(eerstelijnszorg samen met tweedelijnszorg). Hierbij denken we bijvoorbeeld aan hetSamenwerkingsinitiatief Thuiszorg / SamenwerkingsinitiatiefEerstelijnsgezondheidszorg. De coördinatie van (preventieve)eerstelijnsgezondheidszorg (door middel van het zorgplan) zorgt voor een naadlozeovergang tussen verschillende vormen van dienstverlening (zorgcontinuüm).Kansarmen hebben geen of slechts in mindere mate een eigen (in)formeel netwerk.Binnen de achtergestelde wijken is er nood aan lokale verbindingen en zorgnetwerkenop maat van de wijk en op maat van de leefwereld van de bewoners. De specifiekeproblemen van de wijk en de zijn bewoners staan centraal, maar worden83

(stads)breed benaderd. Binnen de 2060-wijk zorgt het WijkaanspreekpuntGezondheid voor het samenbrengen en het liëren van partners. Het heeft met anderewoorden een verbindingsfunctie.Er moet werk gemaakt worden van een horizontale verankering van gezondheidbinnen andere beleidsdomeinen zoals stadsontwikkeling, wonen en milieu. Eenbeleidsdomeinoverschrijdende aanpak is van groot belang. De gezondheidrisico’sveroorzaakt door minder gunstige materiële omstandigheden (bijvoorbeeld woon- enwerkomstandigheden) en een ongezonde leefstijl (ongezonde voeding, roken, minderbewegen …) kunnen hierdoor verminderd of zelfs voorkomen worden, denken we aanCO-vergiftiging. Een brede invulling van het wijkgebonden overleg is dan ook eennoodzaak.4.5.10 Samen werkenIn het verleden besteedden we al in belangrijke mate aandacht aan samenwerking op hetvlak van gezondheid.Voorbeelden zijn: Het Platform Ouderenbeleid en ouderenzorg: gezamenlijk schreven we eengedragen visie rond woon-zorg in de beleidstekst ‘Ouderen écht van tel’ (april 2006).In het kader van zo lang mogelijk kwaliteitsvol en gezond thuis wonen, wordt ergewerkt in vier werkgroepen:• De werkgroep ‘Actieve detectie broze senioren’. We willen permanente aandachtvoor de groep die we meestal het moeilijkst bereiken: de ouderen die geen deeluitmaken van een netwerk, geen of weinig beroep doen op professionele ofvrijwillige hulpverlening en niet kunnen terugvallen op familiale ondersteuning. Dethemagroep gaat op zoek naar aangewezen methodieken om deze mensen op tesporen en hen daarna ook daadwerkelijk te ondersteunen, zowel preventief alscuratief. Deze doelstelling en opdracht kunnen we alleen realiseren viawijkgerichte netwerking en samenwerking (rond het dienstencentrum).Een eerste concrete actie zetten we op in het district Merksem. Ouderen die pashun partner verloren, krijgen vanuit het dienstencentrum de vraag of ze eenhuisbezoek door een vrijwilliger wensen.Een tweede speerpuntactie is de actieve detectie van kwetsbare senioren op hetvlak van malnutritie en ondervoeding. Het district Wilrijk fungeert hiervoor alspilootproject.• De werkgroep ‘Advies Woningaanpassingen’. Deze sluit aan bij de werkgroep'Woningaanpassingen en gebruik van hulpmiddelen’ die opgestart werd in hetkader van de samenwerking lokaal sociaal beleid.• De werkgroep ‘Vraag en Aanbod’ die aan de hand van een beschrijvend onderzoekhet bestaande aanbod van (niet-)residentiële opvang in beeld bracht. Dewerkgroepleden zullen verder nadenken over een toekomstige optimalevraaggestuurde dienstverlening door middel van samenwerking en afstemmingtussen de verschillende actoren.84

Het Verpleegkundig aanspreekpunt is een samenwerking tussen de vijf rust- enverzorgingstehuizen (rvt’s) in Berchem die uitgebaat worden door zowel het OCMWals vzw’s. Verpleegkundigen die werkzaam zijn in de residentiëleouderenvoorzieningen geven advies aan mantelzorgers die thuisverblijvende seniorenverzorgen en/of verplegen. Dat advies kan gaan over verzorging, verpleegkundigetechnieken, hulpmiddelen … Het zichtbaar steunen meldpunt voor de mantelzorger in de wijk Sint-Andries –Bourla. Door een gestructureerd samenwerkingsverband of partnerschap tussen hetOCMW-dienstencentrum De Oever, het OCMW-rvt De Gulden Lelie en de rvt’s HetHuizeken van Nazareth en Eeckhof (vzw), willen zij ‘betrokken omgeving’ zijn voor demantelzorger uit de buurt. We organiseren dit project zo dicht mogelijk bij de mensenzelf. Mantelzorgers kunnen er met hun vragen, noden en behoeften terecht. Ditproject wil inspelen op de behoeften die door de mantelzorgers zelf zijn geformuleerden betrekt ze bij de uitwerking ervan.Het project ‘Mantel-Uit-dag’ waarbij mantelzorgers uit het district Wilrijk voor een dagterecht kunnen voor welness (manicure, pedicure, een lekkere gezonde maaltijd) eninformatie met betrekking tot hulpmiddelen, het thuiszorgaanbod en ondersteunendewoon-zorgopvangmogelijkheden. Dit project wordt georganiseerd door OCMWAntwerpen, het district Wilrijk en de groep Gasthuiszusters van Antwerpen. Hetverloopt in samenwerking met alle thuiszorgdiensten.Het pluralistisch initiatief ‘Integrale Nachtzorg Antwerpen’ is een gezamenlijkgedragen initiatief van 15 partners uit de thuiszorg en de residentiële sector. Alszwaar zorgbehoevende persoon of als mantelzorger is ondersteuning tijdens denachturen een welgekomen hulp. De zorgbehoevenden bevinden zich ofwel in eenpalliatieve of dementerende situatie of zijn langdurige chronisch ziek.Het project psychiatrische thuiszorg waarbij alle partners die aangesloten zijn bij hetSamenwerkingsinitiatief Thuiszorg De Mantel (regio Linkeroever, Zwijndrecht /Burcht) samen nadenken over een gepaste methodiek met betrekking tot de hulp- endienstverlening bij patiënten met geestelijke gezondheidsproblemen.De samenwerking tussen lokale dienstencentra, rvt-instellingen (zowel privé alsOCMW) en sociale huisvestingsmaatschappijen over personenalarmsystemen.De samenwerking tussen de thuiszorgdiensten van OCMW Antwerpen en SocialeFamiliezorg die bekijkt hoe acute gezinszorg in voldoende mate zou kunnenaangeboden worden.De samenwerking rond ontslagmanagement. Dit wint steeds meer aan belang. Vanuitde ziekenhuizen wordt er aangedrongen op een intensieve samenwerking. Partnerskomen samen om na te denken en concrete afspraken te maken zo dat het vertrekuit het ziekenhuis naar de vertrouwde thuissituatie zo goed mogelijk zou voorbereidkunnen worden.Het zorghotel is een samenwerkingsverband tussen ZNA en OCMW Antwerpen. Naopname of behandeling in het ziekenhuis is er dikwijls nood aan verdere verzorgingen/of ondersteuning. Het gaat dan vooral om kwetsbare personen die in eenonaangepaste woonsituatie zitten of die geen informeel netwerk van bijvoorbeeld85

familie en/of mantelzorgers hebben waardoor ze niet direct naar huis kunnenterugkeren. Om ook voor deze doelgroep opvang te organiseren, creëerden departners binnen het ZNA-ziekenhuis Stuivenberg het zorghotel: ex-patiënten kunnener in een huiselijke sfeer kortdurend verblijven.Vanuit het wijkgebonden overleg kunnen specifieke noden van kwetsbare groepen inachterstandsbuurten aan lokale of hogere overheden gesignaleerd worden. Om dienoden en behoeften per (achterstands)wijk te erkennen is de eerder beschrevengezondheidsmonitor een belangrijk hulpmiddel. Dit stelt ons in staat degezondheidsstatus op wijkniveau permanent op te volgen om behoeften en aanbod opelkaar af te stemmen. Het is ook een systeem om de effectiviteit van acties en demaatschappelijke effecten van het gevoerde beleid te meten.86

4.6 Zinvolle activiteit4.6.1 OmgevingsanalyseHet is duidelijk dat vooral werklozen, mensen die te kampen hebben met ziekte ofinvaliditeit of mensen die om een andere reden inactief zijn, meer in financiële armoedeterecht komen.Het aandeel individuen dat onder de kansarmoedegrens leeft is in verhouding groter bijwerklozen en andere inactieven dan bij de werkenden 17 . Ook de gezondheidsenquêtetoont aan dat werkloos of inactief zijn de kansen op bestaansonzekerheid verhoogt. Hierbedraagt het percentage mesen dat bestaansonzeker is bij werklozen 29,5 %, bij deinvaliden 21 % en bij de andere inactieven bijna 22 %.De eerste vraag die gesteld moet worden is uiteraard of Antwerpen genoeg aanbod heeftaan jobs. Wanneer we het aantal arbeidsplaatsen afzetten ten opzichte van het totaalaantal inwoners op beroepsactieve leeftijd (18 tot 64 jaar), stellen we vast dat er voor100 inwoners op beroepsactieve leeftijd 95 jobs zijn. Aangezien zich binnen de populatieop beroepsactieve leeftijd ook niet actieven bevinden zoals studenten, huismoeders of –vaders en mensen met vervroegd pensioen, kunnen we stellen dat er voor iedereAntwerpenaar tussen 18 en 64 jaar theoretisch gezien een job beschikbaar is. InVlaanderen ligt de werkgelegenheidsgraad gevoelig lager, namelijk 64 %.Figuur 31: Evolutie van de werkgelegenheidsgraad in Antwerpen en Vlaanderen, 1997-2004110,0Werkgelegenheidsgraad100,090,080,070,060,095,1 95,7 96,4 97,6 98,5 97,4 95,560,5 61,7 62,3 63,264,3 64,0 63,7Vlaams GewestAntwerpen50,01997 1998 1999 2000 2001 2002 2003JaarBron: DWH AM&SB bij de KSZ, RSZ-DMFA, RSZPPO, RSVZ, RIZIV, CBS, IGSS, OEA, SEE, RVA, VDAB, FODEconomie - ADSEI Bevolkingsstatistieken (Bewerking Steunpunt WSE ism IWEPS).Bewerkingen: stad Antwerpen, Omgevingsinformatie17 Zie ook:gegevens rond armoedegrenzen, verzameld door de Universiteit van Antwerpen, OASEShttp://www.ua.ac.be/download.aspx?c=*OASES&n=21964&ct=016212&e=11618587

Ondanks het feit dat Antwerpen een hoge graad van werkgelegenheid kent, ligt dewerkzaamheidsgraad (dit is het aantal werkenden op beroepsactieve leeftijd ten opzichtevan de bevolking op beroepsactieve leeftijd) relatief laag en is de werkloosheidsdruk (ditis het aantal niet-werkende werkzoekenden op beroepsactieve leeftijd ten opzichte vande bevolking op beroepsactieve leeftijd) hoog. Slechts 59 % van de Antwerpenarentussen 18 en 64 jaar is effectief werkzaam begin 2005, tegenover 67 % van deVlamingen. Voor mannen ligt de werkzaamheidsgraad hoger dan voor vrouwen: 66 %tegenover 51 %. Bij de niet-EU-populatie is slechts een derde van de personen opberoepsactieve leeftijd aan het werk, bij de Belgen is dit62 % en bij de EU’ers 50 %.In juni 2007 bedroeg de werkloosheidsgraad voor de stad Antwerpen 12,4 %. Antwerpenis daarmee de slechtste leerling in de klas van de Vlaamse centrumsteden. Degemiddelde werkloosheidsgraad in Vlaanderen bedraagt immers slechts 6 %.De stad telt 25 247 niet-werkende werkzoekenden (nwwz), wat een daling impliceert van18 % ten opzichte van juni 2006. Vlaanderen tekent een gemiddelde daling van 20,5 %op.Wanneer we de werkloosheidsdruk berekenen en opsplitsen naar een aantaldemografische achtergrond-kenmerken, zien we dat jongeren en niet-EU’ers inverhouding meer werkloos zijn.Figuur 32: Werkloosheidsdruk naar geslacht, leeftijd en nationaliteit, Antwerpen, begin200735,0 %30,0 %31,2 %Percentage25,0 %20,0 %15,0 %12,8 % 11,4 %20,9 %16,6 %23,6 %10,0 %9,8 % 10,2 % 9,5 %7,9 % 8,5 % 9,4 %5,0 %0,0 %ManVrouw18-24 jaar25-39 jaar40-64 jaarBelgEURest EuropaMarokkoTurkijeRest WereldTotaal Geslacht Leeftijd NationaliteitCategorieBron: VDAB en stad Antwerpen, District- en Loketwerking, dienst StatistiekBewerkingen door stad Antwerpen, Omgevingsinformatie88

4.6.2 Recht op zinvolle activiteit gekoppeld aan competentieontwikkelingIedereen heeft recht op arbeid. Dit is een van de zeven sociale grondrechten. In de lijnvan het bestuursakkoord 2007-2012 van de stad Antwerpen breiden we dit grondrechtuit tot een recht op zinvolle activiteit. Het begrip zinvolle activiteit gaat ruimer danarbeid. Zo kunnen we spreken van het recht van een jongere, een bejaarde of een ziekepersoon op een zinvolle activiteit.Zoals opgenomen in hetzelfde bestuursakkoord en in het operationeel programma dat eruit voortvloeide, koppelen we dit recht aan het recht op levenslange en levensbredecompetentieontwikkeling. De zinvolheid van een activiteit hangt immers nauw samenmet de mate waarin ze voor iemand competentieversterkend is.We zien drie contexten waarbinnen iemand zijn of haar recht op zinvolle activiteit kandoen gelden. De eerste twee zijn gerelateerd aan de arbeidsmarkt. De derde contextstaat er volledig buiten.1. De context van de arbeidsmarkt zelf. In deze context spreken we van een recht opprofessionele activering. Dit recht geldt voor iedereen die ingeschakeld kanworden op de arbeidsmarkt. Tegenover dit recht staat de plicht om gebruik temaken van de geboden kansen.2. Wie op beroepsactieve leeftijd is, maar (nog) niet ingeschakeld kan worden op dearbeidsmarkt, heeft het recht op sociale activering. Dit is de tweede context.Sociale activering kan een opstap zijn naar professionele activering. Het einddoelblijft in deze context dus het verwerven van een inkomen. Ook hier geldt hetprincipe dat wie kansen aangeboden krijgt, er ook gebruik van moet maken.3. De derde context gaat over de levenssferen van iemand buiten de arbeidsmarkt.Het verwerven van inkomen speelt in deze context geen rol. Ook hier heeftiedereen een recht op zinvolle activiteit. In deze context speelt het verhaal vanrechten en plichten niet.We zijn ons bewust van de rol die de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling enBeroepsopleiding (VDAB) binnen de eerste context speelt. Desamenwerkingsovereenkomst tussen de VDAB en de stad Antwerpen (afgesloten op 29mei 2007) legt de lijnen van het speelvlak vast. Maar VDAB heeft ook een rol in hetdoorverwijzen naar sociale activering. In de context van een professionele activeringspeelt ook het onderwijs een belangrijke rol. De samenwerkingsovereenkomst tussen destad, de VDAB en het onderwijs die in het vooruitzicht gesteld wordt, zal hier bepalendzijn. In het bijzonder voor de ontwikkeling van de sociale economie zal het AgentschapSociale Economie van de stad Antwerpen een regierol opnemen. Deze rol houdt in:• zoeken naar mogelijkheden voor de ontwikkeling van sociale economie-initiatieven;• zoeken naar mogelijke uitvoerders;• mee opstellen van ondernemingsplannen;• onderzoeken van mogelijke lokale en bovenlokale financieringsmogelijkheden;• opstarten van projecten.Daarnaast heeft het Agentschap ook een actorrol voor het verlenen van diensten aan destad en haar personeel door middel van zelf ontwikkelde en zelf uit te voeren projecten.89

De nadruk hier ligt op doorstroom naar de reguliere sector en het invullen van bestaandeen toekomstige vacatures bij de stad.4.6.3 Iedereen die professioneel activeerbaar is, wordt ook effectiefgeactiveerdIn het lokaal sociaal beleidsplan focussen we ons op een aantal initiatieven die gerichtzijn op de aanbodzijde van de arbeidsmarkt (werkzoekenden). De verdere ontwikkelingvan de sociale economie en het vraaggestuurde arbeidsmarktbeleid laten we buitenbeschouwing. We willen een aantal accenten leggen.De monitoring van het activerings- en doelgroepenbeleidWe willen een expertise uitbouwen rond de mogelijkheid en de mate van activering vande Antwerpse werkzoekenden. We willen een inzicht krijgen in de effecten die de inzet enhet gebruik van middelen heeft op het daaraan gekoppelde beleid.Deze expertise moet het beleid in staat stellen om op termijn juiste maatregelen tenemen die werkzoekenden competentiegericht versterken en ze beter bij de vacaturesdoet aansluiten.Daarom ontwikkelen we een kwantitatief en kwalitatief monitoringsysteem.Een kwantitatieve monitoring meet de aantallen werkzoekenden volgens doelgroep, wijk,per aanbod en type van activerende acties … Kwalitatieve monitoring voeren we aan dehand van onderzoeken:• onderzoek naar behoeften, noden en competenties van doelgroepen;• onderzoek naar de effecten van activeringsmaatregelen en acties;• onderzoek of de uitvoering conform de inhoud van het gevoerde beleid is;• onderzoek naar de inzet van instrumenten en methodieken;• onderzoek naar de klanttevredenheid;• …We stimuleren een verregaande samenwerking tussen de aanwezige actoren op hetterrein om te komen tot:• een eenvormige definitie van begrippen (professioneel activeerbaar, sociaalactiveerbaar, niet-activeerbaar);• de afstemming van registratiesystemen;• de ontsluiting van databanken;• …Schoolverlaters zijn een prioritaire doelgroepWe zullen intensief werk maken van een betere aansluiting tussen het onderwijs en dearbeidsmarkt. Ons streefdoel is dat iedere schoolverlater in de stad binnen het jaar eenrelevante werkervaring opdoet. Om dit te kunnen realiseren zullen we verschillendeinitiatieven nemen.We richten een schoolverlatersplatform op. Zo’n platform organiseert onder andere deschoolverlatersdagen waarop schoolverlaters meer informatie krijgen over dearbeidsmarkt (hoe inschrijven bij de VDAB, wat zijn zoekkanalen, hoe solliciteren,enzovoort).90

Samen met de VDAB maken we werk van een meer preventieve aanpak vanschoolverlaters. De VDAB zal ze binnen de maand na het afsluiten van hunschoolcarrière contacteren en vacatures aanbieden. Samen met de VDAB en hetonderwijs bekijken we hoe de studie- en arbeidsmarktgerichte oriëntatie op een meerdoordachte manier kan gebeuren.We zullen het bedrijfsleven mobiliseren en ondersteunen (door middel van coachingen mentorship) zodat jongeren meer ingroeikansen krijgen.Voor de zwakste schoolverlaters bouwen we een pakket vanwerkervaringsmogelijkheden uit (sociale economie, vrijwilligerswerk, WEP-+ …). Dooreen onderzoek van het profiel van de schoolverlaters kunnen we tijdig gerichtdoorverwijzen naar het circuit van professionele of sociale activering.Laagdrempelige instapbanenMet verschillende partners willen we afspraken maken over het ontwikkelen vanlaagdrempelige instapbanen. Deze zijn bedoeld voor werkzoekenden die na eendoorgedreven screening niet onmiddellijk kunnen worden tewerkgesteld in het normaaleconomisch circuit (NEC) of het socio-eceonomisch circuit (SEC). De instapbanen hebbeneen flexibel werkregime en kennen een begeleiding die remediërend kan werken opfactoren die het activeringsproces belemmeren.Samen met de relevante actoren op het terrein zullen we voorbereidend onderzoek doen.We gaan:de behoeften, noden en profielgegevens van hen die gebaat kunnen zijn metlaagdrempelige instapbanen onder de loep nemen;bestaande banen met een laagdrempelige instap bekijken en zoeken waaromtewerkstelling van hoger genoemde mensen niet lukt;beleidsmaatregelen die ter ondersteuning kunnen worden gebruikt, voorstellen; ...Daarna ontwikkelen we concepten van laagdrempelige instapbanen met passendebegeleidingsmodellen. We gaan met partners zoeken naar opportuniteiten in het lokalejobaanbod om niches in te vullen rekening op een laagdrempelige manier.Plein aan plein/huis aan huisaanpakIn samenwerking met de VDAB onderzoeken we manieren om via vindplaatsgerichte enwijkgerichte strategieën te kunnen doordringen tot de moeilijk bereikbarewerkzoekenden. De dienstverlening van VDAB en haar partners moet dichter bij dewerkzoekende gebeuren. De stad ondersteunt hierbij de VDAB in haar onderzoek naargoede praktijkvoorbeelden in binnen- en buitenland. De stad zal haar strategischepartners betrekken bij het ontwikkelen van het concept en het uitvoeren van diestrategieën. Het actieverloop en de resultaten zullen we nauw opvolgen om eventueeltijdig te kunnen bijsturen.91

JobobstakelsSommige werkzoekenden ondervinden obstakels om te beginnen aan een job of eenopleiding die leidt naar een job. Deze obstakels willen we wegnemen. We steunen enontwikkelen activiteiten op twee grote gebieden.We voorzien occasionele kinderopvang (OKiDO) voor werkzoekenden die eenopleiding willen volgen of plots aan een job kunnen beginnen. Zij kunnen niet terechtin de reguliere kinderopvang omwille van te lange wachttijden. Op verschillendelocaties voorzien we 111 kindplaatsen. Ze worden ontwikkeld en gefinancierd insamenwerking met het OCMW en enkele andere partners zoals PINA enDienstenthuis.We gaan een aantal projecten rond mobiliteit uitvoeren. Voorbeelden hiervan zijn hetter beschikking stellen van fietsen en/of snorfietsen aan werkzoekenden of socialeeconomie-initiatieven, het begeleiden en financieren van werkzoekenden om eenrijbewijs B te halen, enzovoort. In de toekomst zullen deze activiteiten in nauwesamenwerking met de dienst Mobiliteit van de stad worden ontwikkeld. Ze hangensamen met de mobiliteitsproblemen rond de nieuwe vestiging voor diensten van destad en het OCMW, het Bell-gebouw.Uitgeleerden NederlandsUitgeleerden Nederlands zijn mensen die onze taal tot op een bepaald niveau onder deknie hebben en niet over de mogelijkheden beschikken om het nog beter te leren. Destad, het OCMW, de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding(VDAB), de Centra voor Volwassenenonderwijs (CVO) en Centra voor Basiseducatie(CBE) en andere relevante partners ondersteunen onderzoek naar de omvang, de aarden de effecten van uitsluiting die zij ondervinden bij hun opleiding en tewerkstelling. Wezullen zoeken naar oplossingen die het leervermogen en de integratie van deze doelgroepkunnen bevorderen.ArbeidszorgDe stad en het OCMW realiseren samen met partners een totaalproject arbeidzorgAntwerpen. Per week zullen we 165 mensen koppelen aan de meest geschikte werkvloer.We richten hiervoor een coördinerende juridische structuur op waarin alle partnersdeelnemen. We ontwikkelen een visie over de plaats van arbeidzorg in een traject, defasering van opstart en de wijze van toeleiding.4.6.4 Iedereen op beroepsactieve leeftijd die (nog) niet professioneelactiveerbaar is, heeft recht op sociale activeringGedifferentieerde screeningStad, OCMW, VDAB en alle relevante partners zullen afspraken maken om een eenvormigscreeningsinstrument en –procedure te ontwikkelen. Dan komt er duidelijkheid over dedefinitie en mogelijke interpretatie van activeerbaarheid en bemiddelbaarheid vanwerkzoekenden. Zo voorkomen we dat verschillende actoren een screening met hetzelfdedoel herhalen.92

Aanbod zorgwerk, vrijwilligerswerk,…Om het recht op sociale activering waar te maken willen we het aanbod vergroten.Vormen van zinvolle activiteit op maat zijn vrijwilligerswerk, ondersteuning bijdagdagelijkse activiteiten enzovoort. Een ander voorbeeld zijn activiteiten waarbij veeltijd gaat naar de psychosociale zorg en begeleiding van de persoon, gekoppeld aan nuttigwerk.Bekendmaking aanbodWe werken samen aan een betere bekendmaking van het aanbod sociale activering vooralle doelgroepen.4.6.5 Ook buiten de arbeidsmarkt heeft elke persoon het recht op zinvolleactiviteitWe garanderen een aanbod van zinvolle activiteiten die ervoor zorgen dat mensen sociaalgeïntegreerd zijn en blijven. Om er zeker van te zijn dat we ook minder kansrijkegroepen niet uitsluiten in domeinen van het maatschappelijk leven, onderwierpen we alleacties van het lokaal sociaal beleidsplan aan een diversiteittoets. We bekeken ze opmogelijke drempels voor de doelgroepen.4.6.6 Samen werkenPartners van stad en OCMW zijn:• Antwerk• Apga• CAW Metropool• Elief• Instant A• Jac plus• Kauwenberg• Levanto• Okidoprojecten• Plus Uitzendkrachten• PSC Open Huis• Recht-Op• Samenlevingsopbouw Antwerpen vzw• VVSG• vzw Cas• Werkatelier Binnenstad• Christelijke Mutualiteiten• Socialistische Mutualiteiten• VDAB93

4.7 Onderwijs4.7.1 OmgevingsanalyseOnderwijs en scholing zijn zeer bepalend voor iemands positie op de arbeidsmarkt ensocio-economische situatie en draagt ook bij tot integratie en zelfontplooiing. Een slechtoverwogen studiekeuze, een moeilijke schoolloopbaan en/of ongekwalificeerde uitstroomkunnen iemands kansen hypothekeren.We staan eerst stil bij het probleem van ongekwalificeerde uitstroom. Dit is de indicatorbij uitstek die aangeeft of een schoolloopbaan geslaagd is of niet. Uitstroom uit hetonderwijs zonder diploma (hoger secundair onderwijs) is een van de belangrijksteoorzaken voor iemands verminderde kansen op de arbeidsmarkt (cfr. Gegevens uit degezondheidsenquête 2001). Gegevens over ongekwalificeerde uitstroom zijn echter nietvoorhanden. Met deze analyse willen we benadrukken dat de registratie van dit gegevennodig is om het onderwijsbeleid uit te zetten. Om de ernst van het probleem toch aan tetonen met cijfers, maken we gebruik van gegevens van de VDAB. We kunnen deopsplitsing maken van de schoolverlaters naargelang werkloosheidsduur en diploma.Figuur 33 geeft aan hoeveel procent van de schoolverlaters, ingeschreven bij de VDAB naeen jaar nog werkzoekend is. Deze indicator heeft zijn tekortkomingen, omdat het enkelom schoolverlaters gaat die ingeschreven zijn bij de VDAB en omwille van het feit datmen binnen dat jaar werkloosheid een aantal tijdelijke jobs kan uitgevoerd hebbenzonder uitgeschreven te zijn bij de VDAB. Deze gegevens zijn momenteel ook nietbeschikbaar op gemeentelijk niveau, waardoor we genoodzaakt zijn om de cijfers tegeven op provinciaal niveau. Toch geeft deze indicator een aantal duidelijke resultaten,die waarschijnlijk ook van toepassing zijn op de stad Antwerpen.94

Figuur 33: Aandeel schoolverlaters per graad en hoofdstructuur, ingeschreven bij deVDAB, dat na 1 jaar nog werkzoekend is, provincie Antwerpen 2006Percentage40,0 %35,1 %35,0 %31,6 %30,0 %26,1 %27,7 %25,0 %20,0 %21,1 % 19,8 %16,7 %13,3 %14,9 %15,0 %12,3 %12,0 %10,3 %10,0 %5,0 %0,0 %Totaal 1egraadsecLeertijd DBSO 2egraadASO2egraadBSO2egraadTSOHoofdstructuur / jaar2egraadKSO3egraadASO3egraadBSO3egraadTSO3egraadKSOBron: VDABBewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieDe grafiek leert ons dat 13 % van de schoolverlaters (hieronder zitten ookschoolverlaters die uit het hoger onderwijs komen), ingeschreven bij de VDAB na eenjaar nog werkzoekend is. Opvallend is dat de percentages schommelen tussen 20 % en36 % bij de schoolverlaters die de 3e graad van het secundair onderwijs niet hebbenafgemaakt. De hoogste percentages vinden we bij de schoolverlaters uit de 2e graadBeroepsonderwijs, het deeltijds Beroepsonderwijs, 2e graad KSO en de 1e graad van hetsecundair onderwijs. Vanaf de 3e graad ligt dit percentage eerder rond het gemiddeldepercentage. Deze grafiek wijst er op dat ongekwalificeerde uitstroom problematisch kanzijn en teruggedrongen moet worden. Ook deelname aan het deeltijds beroepsonderwijslijkt het perspectief op een comfortabele arbeidsmarktloopbaan te verminderen.Als alternatief voor ongekwalificeerde uitstroom wordt vaak gebruik gemaakt vanschoolse vertraging. Schoolse vertraging wordt algemeen gezien als een indicator vaneen moeilijke schoolloopbaan, maar geeft niet noodzakelijk aanleiding totongekwalificeerde uitstroom of verminderde kansen in de verdere levensloop. Toch gevenwe de cijfers in de volgende grafieken mee. In Antwerpen blijkt het probleem vanschoolse vertraging relatief groter te zijn dan in Vlaanderen. Met uitzondering van hetkunstonderwijs is het verschil tussen de twee regio’s zeer uitgesproken. Zelfs in hetalgemeen secundair onderwijs is het aandeel leerlingen met schoolse vertragingen inAntwerpen dubbel zo groot als in Vlaanderen.Naar nationaliteit (figuur 35) zien we dat schoolse vertraging (in lager en secundaironderwijs) problematischer is bij inwoners met een vreemde nationaliteit en zeeruitgesproken bij niet-EU’ers.95

Figuur 34: Aandeel schools vertraagde leerlingen in lager onderwijs en 2e en 3e graadsecundair onderwijs naar hoofdstructuur, Antwerpen, 2005-2006Percentage90,0 %80,0 %70,0 %60,0 %50,0 %40,0 %30,0 %20,0 %10,0 %15,1 %27,4 %11,6 %23,1 %45,4 % 49,3 %36,8 %60,0 % 57,9 %79,1 %0,0%VlaanderenGewoonlageronderwijsStad AntwerpenVlaanderenASO 2e en3e graadStad AntwerpenVlaanderenStad AntwerpenVlaanderenStad AntwerpenKSO 2e en 3egraad TSO 2e en 3e graad BSO 2e en 3e graadRegio / hoofdstructuurVlaanderenStad AntwerpenBron: Vlaamse Gemeenschap, departement OnderwijsBewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieFiguur 35: Aandeel schools vertraagde leerlingen (meer dan 1 jaar schoolse vertraging)naar nationaliteit, Antwerpen, 2005-200660,0 %50,0 %47,7 %40,0 %Percentage30,0 %31,2 %Gewoon lagerVoltijds secundair20,0 %17,7 %13,8 %16,5 %10,0 %5,2 %2,5 %9,1 %0,0 %Totaal Belg EU niet EUNationaliteitBron: Vlaamse Gemeenschap, departement OnderwijsBewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieNaast het probleem van ongekwalificeerde uitstroom en schoolse vertraging, speelt ookde samenstelling van de Antwerpse jongeren- en leerlingenpopulatie een rol bij hetuitstippelen van een aangepast onderwijsbeleid. Niet enkel de demografischesamenstelling speelt een rol, zeker ook de socio-economische status kan een aangepastonderwijsbeleid vereisen. Zoals het item ‘Vergroening’ reeds aangestipt, neemt hetaantal jongeren toe en zien we ook een toename in het aantal jongeren van allochtone96

afkomst. Ook in het onderwijs neemt de diversiteit toe. Naast het onderwijsniveau en deschoolse vertraging, zijn ook de cijfers rond het aantal leerlingen binnen het GelijkeOnderwijs Kansenbeleid (GOK) relevant. Met deze gegevens wordt op basis van eenaantal demografische en sociaal-economische kenmerken geschat hoeveel leerlingen inhet Antwerpse onderwijs risico lopen op een moeilijke schoolloopbaan. We registrerenvolgende kenmerken:• De ouders behoren tot de nomadische bevolking.• De moeder is niet in het bezit van een diploma secundair onderwijs.• De leerling wordt tijdelijk of permanent buiten het eigen gezinsleven opgenomen.• Het gezin leeft van een vervangingsinkomen.• De thuistaal is een andere dan het Nederlands.Wanneer een leerling aan een van de vier eerste (zogenaamde) criteria voldoet, wordtdeze leerling als GOK-leerling beschouwd. Bijkomend kan men ook scoren op hetcriterium thuistaal. Deze zogenaamde GOK-tellingen worden georganiseerd in hetbasisonderwijs en de eerste graad secundair onderwijs.In tegenstelling tot bovenstaande gegevens hebben deze gegevens betrekking op deplaats waar leerlingen naar school gaan en niet op hun woonplaats. Het gaat hier meerbepaald om leerlingen die school lopen in een Antwerpse school, maar dus nietnoodzakelijk in Antwerpen wonen.Een andere belangrijke nuance is dat een GOK-leerling niet per definitie een kansarmeleerling is. Een leerling die aan één van de criteria voldoet, loopt een groter risico op eenmoeilijke schoolloopbaan. Het is echter niet zo dat het risico zich ook manifesteert.Figuur 36: Aandeel GOK-leerlingen in het basisonderwijs en de 1e graad secundaironderwijs, Antwerpen, 2005-200650,0 %Percentage45,0 %40,0 %35,0 %30,0 %25,0 %20,0 %38,4 %33,9 %43,7 %40,8 %27,9 %22,0 %38,3 %29,6 %GOKTNN15,0 %10,0 %5,0 %0,0 %2002 2005 2002 2005BasisonderwijsHoofdstructuur / jaarSecundair onderwijs 1e graadBron: Vlaamse Gemeenschap, departement OnderwijsBewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieIn 2005 is 44 % van de leerlingen in het basisonderwijs een GOK-leerling, in hetsecundair ligt dit percentage op 38 %. Tegenover 2002 houdt dit voor het basisonderwijs97

een stijging in met bijna 6 procentpunten, voor het secundair onderwijs met 10procentpunten.In 2005 stellen we vast dat 40 % van de leerlingen in het basisonderwijs niet hetNederlands als thuistaal heeft (tegenover 34 % in 2002). In de eerste graad van hetsecundair ligt dit aandeel op 30 % in 2005 (en 22 % in 2002). Gecombineerd met devaststelling dat het aantal allochtone jongeren in Antwerpen aangroeit, kunnen we stellendat taalachterstand een knelpunt blijft, al mogen we niet ongenuanceerd stellen dat wiethuis een andere taal dan het Nederlands spreekt, het Nederlands per definitie nietbeheerst.Bovenstaande indicatoren geven een schets van de uitdagingen waarvoor hetonderwijsveld staat. Naast deze cijfers geven we toch nog de verdeling van de Antwerpseleerlingen over de verschillende onderwijsrichtingen mee.De gezondheidsenquête 2001 18 geeft aan dat een lager onderwijsniveau de kans omonder de armoededrempel te leven, vergroot. Bij personen met een diploma lageronderwijs, lager secundair, beroepsonderwijs of buitengewoon onderwijs leeft 12 % tot18 % onder de armoedegrens. Deze cijfers moeten we nuanceren: binnen het BSO zijnrichtingen te vinden die veel kansen bieden en het buitengewoon onderwijs wordtingericht voor jongeren die te maken hebben met diverse problemen, die men niet overéén kam mag scheren. Bij mensen zonder een diploma is dit 31 %. Het aandeel personenmet een diploma hoger secundair ASO of hoger onderwijs dat onder de armoedegrensleeft, bedraagt hooguit 7 %.Een tweede en belangrijkere reden waarom we deze cijfers meegeven is dat het voor hetarbeidsmarktbeleid en eventuele andere beleidsdomeinen (jeugd) niet onbelangrijk is teweten hoe de Antwerpse jongeren verdeeld zijn over de verschillendeonderwijsrichtingen. Binnen het arbeidsmarktbeleid is het van belang om vraag enaanbod op de arbeidsmarkt op elkaar af te stemmen, waarbij uiteraard de studierichtingen de daaraan gekoppelde competenties en kwalificaties een rol spelen. Deze gegevensmoeten nog verder genuanceerd worden om deze oefening op correcte wijze uit tevoeren.Binnen het Antwerpse basisonderwijs volgt 8,2 % van de leerlingen buitengewoon lageronderwijs, dit is ongeveer twee procentpunten hoger dan het Vlaamse gemiddelde(6,4 %) 19 .18 Zie Basisgegevens Armoede en Sociale Uitsluiting: “Armoedegrenzen” op de Website van OASeS:http://www.ua.ac.be/main.asp?c=*OASES19 Bron: Vlaamse Gemeenschap, departement Onderwijs 2005-200698

Figuur 37: Verdeling van de leerlingen secundair onderwijs volgens hoofdstructuur,2005-2006.100 %80 %onthaalklas anderstalige nieuwkomersPercentage60 %40 %Buitegewoon secundair onderwijsDeeltijds Beroepssecundair onderwijsBeroepssecundair onderwijsTechnisch secundair onderwijsKunstsecundair onderwijs20 %Algemeen secundair onderwijs0 %VlaanderenRegioStad AntwerpenBron: Vlaamse Gemeenschap, departement OnderwijsBewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieWanneer we het secundair onderwijs onder de loep nemen (figuur 37) en vergelijken metVlaanderen zien we in Antwerpen een oververtegenwoordiging van leerlingen in hetbuitengewoon onderwijs, het deeltijds beroepsonderwijs, het technisch onderwijs en deonthaalklas voor anderstalige nieuwkomers. Voltijds beroepsonderwijs wordt dan weerrelatief minder gevolgd.Indien we per nationaliteitsgroep de verdeling naar hoofdstructuur bekijken, kunnen webesluiten dat niet-EU’ers opvallend meer beroepsonderwijs, deeltijds beroepsonderwijsen buitengewoon onderwijs volgen dan andere groepen. Ze zijn ondervertegenwoordigdin het algemeen en het technisch secundair onderwijs.99

Figuur 38: Verdeling van de leerlingen secundair onderwijs volgens hoofdstructuur ennationaliteit, Antwerpen, 2005-2006100 %80 %Percentage60 %40 %onthaalklas anderstalige nieuwkomersBuitegewoon secundair onderwijsDeeltijds Beroepssecundair onderwijsBeroepssecundair onderwijsTechnisch secundair onderwijsKunstsecundair onderwijsAlgemeen secundair onderwijs20 %0 %Totaal Belg EU niet EURegioBron: Vlaamse Gemeenschap, departement OnderwijsBewerkingen door stad Antwerpen, Omgevingsinformatie100

Gelijke kansen in het onderwijs4.7.2 Een algemeen onderwijsbeleid voerenIn het onderwijs willen we iedereen gelijke kansen bieden. We willen dat iedereen kansenheeft en grijpt om een kwalificatie te halen die leidt tot actief en verantwoordburgerschap, tot brede persoonsvorming en die toegang geven tot het hoger onderwijsen/of de arbeidsmarkt. Voor iedereen in Antwerpen moet het mogelijk zijn zichlevenslang en levensbreed te vormen.In de bestuursperiode 2000-2006 nam het netoverschrijdend onderwijsbeleid inAntwerpen een sterke vlucht. We gaan het verder uitbouwen in de huidigebestuursperiode. De uitbouw van het onderwijsluik van het lokaal sociaal beleid wordtzowel inhoudelijk als organisatorisch volledig ingebed in de ontwikkeling van het lokaalonderwijsbeleid. We kiezen voor een algemeen onderwijsbeleid voor alle scholen enlerenden van alle onderwijsnetten.Onze doelstellingen: een trendsetter blijven in Vlaanderen op het vlak van structurele samenwerkingtussen de netten. De netwerking tussen de verschillende onderwijsaanbieders wordtnog steviger door de versterking van al bestaande vormen van netoverschrijdendesamenwerking; vernieuwing van onderuit; aantrekkelijk onderwijs aanbieden, onder meer door samenwerking tussen onderwijsen cultuur en sport; een vernieuwd en uitgebalanceerd openluchtaanbod uitbouwen; streven naar het oprichten van kindercampussen 20 ; een actief taalbeleid voeren om iedereen (jongeren en ouders) de kans te geven omNederlands te leren; kinderen vanaf de eerste kleuterklas naar school sturen; het aantal spijbelaars en van de negatieve gevolgen van spijbelen doen dalen; de samenwerking versterken tussen het onderwijs, de arbeidsmarkt en hetbedrijfsleven; hoger beroepsonderwijs organiseren en stageplaatsen creëren; knelpuntberoepen invullen; een competentieplatform ontwikkelen.Informatie over het onderwijsaanbodEen doordachte studiekeuze is een belangrijke stap naar de aansluiting van onderwijs opde arbeidsmarkt. Daarom bieden we de Studie wijzer aan: een volledige, neutrale en upto-dateinformatiebestand over het onderwijsaanbod. Het is een netoverschrijdendinfopunt met website waar iedereen terecht kan met vragen over onderwijs, vorming en20kindercampussen: kinderopvang, kleuterschool, lagere school, buitenschoolsekinderopvang, vakantiewerking … waar kinderen uit de woonbuurt en kinderen vanmensen die er komen werken, samen worden opgevangen.101

leren. De Studiewijzer geeft ook voorstellingen op maat aan maatschappelijk kwetsbaregroepen.Een eigentijds en flexibel extra-murosaanbodWe ondersteunen op verschillende manieren scholen om met hun leerlingen gebruik temaken van de leerkansen buiten de schoolmuren. Het sociaal fonds voorzietondersteuning voor individuele leerlingen voor wie de kostprijs van uitstappen te hoogligt. Daarnaast financieren we een aantal relevante uitstappen voor alle leerlingen vaneen bepaald leerjaar, bijvoorbeeld een gratis ZOO-bezoek of een haven- en vaarinitiatie.Voor meerdaagse uitstappen staan de extramuros-verblijven open voor scholen van allenetten. Op termijn zullen deze verblijven verzelfstandigen.Versterking van taal en taalgebruik40 % van de lagere schoolkinderen spreekt thuis een andere taal dan het Nederlands.Hoewel dit niet per definitie gelijk staat aan sociale uitsluiting, is voor veel kinderen,jongeren en volwassenen onvoldoende kennis van het Nederlands wel een hinderpaalvoor volwaardige participatie aan onderwijs.Een plan ‘taal en geletterdheid’ moet een aantal bestaande acties bundelen en versterkenzodat onder andere de taal en het taalgebruik bij jonge kinderen en hun oudersverbetert.Kleuteronderwijs stimulerenMeer dan 95 % van de Antwerpse kleuters is ingeschreven in een school. Tussen de 250en 300 kleuters echter niet. Er zijn ook kleuters die onregelmatig naar school gaan. Beidegroepen verdienen onze aandacht.2,5 jarigen die nog niet in een kleuterschool zijn ingeschrevenSommige ouders kiezen bewust om kleuters nog niet naar school te sturen wanneerze 2,5 jaar oud zijn. Het kind wordt misschien nog opgevangen in de kinderopvang ofbij grootouders, of de ouders kiezen misschien voor methodeonderwijs waarvoor eenhogere instapleeftijd geldt. Maar er zijn ook kinderen van de ouders die geen bewustekeuze maken. Vooral deze laatste groep moeten we bereiken. Veel van deze kinderenwonen in een kansarm gezin. We kunnen ze bereiken via OCMW, Kind en Gezin, hetAntwerps Platform voor Generatiearmen, allochtone verenigingen, huisartsen, hetLokaal Overlegplatform Kinderopvang,... Iedereen moet deze ouders aanspreken enhen overtuigen van de noodzaak om hun kind in te schrijven in een school.Onregelmatige kleuterschoolbezoekertjesWanneer kleuters de school onregelmatig bezoeken is de eerste betrokkene natuurlijkde school. Zij zijn ook de eerste om in gesprek te gaan met de ouders. Het Centrumvoor Leerlingenbegeleiding (CLB) kan als tweede hierin een rol opnemen.Samen met intermediairen kunnen we ook kleuterprojecten opstarten zodat oudersdoordrongen worden van het belang van kleuteronderwijs. De intermediairenmoedigen we aan om alert te zijn bij hun contacten met gezinnen. Zij zijn diegenendie kleuters vaak thuis vinden. Hierop kunnen zij inspelen.102

Spijbelen terugdringenDoor de opsporing te verbeteren en het spijbelgedrag op stads-, buurten schoolniveauop te volgben, willen we zowel het aantal veelspijbelaars als het aantal beginnendespijbelaars terugdringen.We voorzien vormingen over spijbelpreventie en spijbelbeleid voor de Antwerpse scholenen binnen de lerarenopleidingen. Een spijbelfunctionaris ondersteunt, in nauwesamenwerking met de CLB, de preventieve en opvolgingsacties en coördineert waarnodig. Hij registreert gegevens en doet voorstellen voor locale acties.Instroom en slaagkansen verbeterenHoe krijgen we een diverse instroom en betere slaagkansen van jongeren in het hogeronderwijs en in de lerarenopleiding? Hoger onderwijsOm jongeren aan te zetten tot het volgen van hoger onderwijs gebruikenwe ondersteunende acties met rolmodellen en methodieken uit hetjeugdwerk.We ondersteunen scholen bij het uitbouwen van een studiekeuzebeleidvoor de overgang van secundair naar hoger onderwijs. We kunnen ookwerk maken van (taal-)verbindings-programma’s. Afgestudeerden uit hetsecundair onderwijs die nood hebben aan ontwikkeling van hunacademische basistaalvaardigheid, moeten van taalondersteuning kunnengenieten. Via netwerkactiviteiten bevorderen we de sociale integratie vanjongeren in het hoger onderwijs. LerarenopleidingVoor de lerarenopleiding en het leerplichtonderwijs is op jaarlijkse basiseen populatie-analyse beschikbaar. Deze analyse gaat in op het profiel vande Antwerpse leerkracht en studenten in de lerarenopleiding. Weinformeren diverse doelgroepen over de opleiding en het beroep vanleerkracht. Om de slaagkansen van studenten te verhogen, zullen we taalendiversiteitprojecten ondersteunen.Bevorderen van kansen in cultuur en sportNiet alle scholen en jongeren vinden gemakkelijk de weg naar cultuur en sport. Jongerenmoeten meer gebruik te maken van de kansen die er zijn, zowel tijdens de schooltijd alsin de vrije tijd.Scholen kunnen hierin een belangrijke rol spelen door meer aandacht te geven aanmuzische vorming en aan de relatie tussen beweging en gezondheid. We hebben eenruim aanbod om hierin een rol te spelen. Maar er moeten een aantal obstakels wordenoverwonnen.Scholen moeten het aanbod kennen en weten hoe ze ermee moeten omgaan. Een goedecommunicatie tussen alle partners is nodig. Ook de vorming voor het aanleren vanvaardigheden is noodzakelijk. Een goede relatie met lerarenopleidingen, leerkrachtenlichamelijke opvoeding en het verbreden van de mogelijkheden van het deeltijds103

kunstonderwijs is hiervoor belangrijk. Culturele partners moeten hun aanbod beterafstemmen op onderwijs en jeugd. We zullen de communicatieve en financiële drempelsdie de toegankelijkheid belemmeren wegwerken.Netwerken met andere sectorenAntwerpse scholen moeten de leerkansen van de omgeving maximaal gebruiken in deuitbouw van een meer integrale dienstverlening. ‘Brede school’, een onderwijsconceptdat scholen stimuleert om netwerken te vormen met partners uit andere sectoren, is bijuitstek geschikt om dit te stimuleren. We ondersteunen de bredeschoolprojecten verder.Met de verzamelde kennis willen we scholen helpen om hun extra middelen efficiënt in tezetten.Brede school is een concept dat ook weerklank vindt in andere beleidsdomeinen. Daaromwillen we initiatief nemen om samen met externe partners een gedeelde visie op bredeschool te ontwikkelen en regelmatig te overleggen over visie, beleid, ontwikkelingen enactiviteiten.Participatie van kansarme ouders en kinderenParticipatie van kansarme ouders en kinderen, al dan niet van Belgische afkomst, staatcentraal in vrijwel alle acties binnen het domein onderwijs. Maar er is daarvoor eenspecifiek beleid nodig. We gebruiken de jarenlang opgebouwde deskundigheid van demedewerkers van het project ‘Kansen in Onderwijs’ om een samenhangend sociaal beleidontwikkelen voor de Antwerpse (kans)arme leerlingen. Met alle onderwijspartners zoekenwe naar samenwerkingsmogelijkheden om de lokale en bovenlokale middelen zodanig inte zetten dat ze een positief effect hebben op de schoolloopbaan van alle Antwerpseleerlingen.4.7.3 SamenwerkenDe vzw Beheersstructuur algemeen onderwijsbeleid Antwerpen (Baobab) beheert demiddelen die bovenlokaal en via sponsoring in het algemeen onderwijsbeleidgeïnvesteerd worden.De uitvoerders zijn organisaties die overeenkomsten afsluiten met vzw BAOBAB.In de Onderwijsraad Antwerpen overleggen vertegenwoordigers van deonderwijsnetten en andere actoren uit het veld van onderwijs en vorming over eenbrede waaier van onderwijsgerelateerde onderwerpen.Er zijn twee lokale overlegplatforms (LOP) actief: het LOP basisonderwijs en het LOPsecundair onderwijs. Ze zijn decretaal in het leven geroepen en hebben duidelijkomschreven bevoegdheden.104

4.8 Vrije tijd4.8.1 OmgevingsanalyseNaast arbeid is ook vrije tijd een structurerend element in iemands leven. Het is nietzozeer bepalend voor het inkomen en voor de opbouw van bepaalde rechten, maar kanwel een belangrijke rol spelen in iemands zelfontplooiing. Daarnaast kan het ook desociale cohesie bevorderen. Een zinvolle vrijetijdsbesteding, bijvoorbeeld sport, biedtkans op persoonlijke en motorische ontwikkeling, bevordert in sommige gevallen degezondheid en kan een groepsgevoel creëren. Daarnaast kan het ook de integratie vankansengroepen bevorderen.Gegevens met betrekking tot vrijetijdsbesteding op stedelijk niveau zijn vrij schaars. Destadsmonitor (2006) peilt evenwel naar participatie aan culturele en sportieve activiteitenen lidmaatschap bij vrijetijdsverenigingen. Bijna 70 % van de respondenten bezochttijdens de 12 maanden voor het afnemen van de vragenlijst minstens 1 keer debioscoop, 76 % bezocht podiumkunsten (waaronder we toneel, ballet, dans of muziekklasseren) en 76 % bezocht een museum of een historische plaats. Naarachtergrondkenmerken vinden we voor de drie kunstvormen een aantal significanteverschillen naargelang leeftijd, gezinssituatie, hoogst behaalde diploma en het uitoefenenvan een job. In de drie kunstvormen geldt dat jongeren relatief meer participeren danouderen, hooggeschoolden meer dan kortgeschoolden, werkenden meer dan nietwerkendenen dat alleenstaanden minder participeren.105

Figuur 39: Frequentie actieve sportbeoefening, Antwerpen, 2006Categorie N Nooit EenuitzonderlijkekeerMaandelijksofmeermaalsmaar permaandWekelijksof meerTotaal 1 003 18,6 % 7,8 % 16,3 % 57,3 %15-24 jaar 142 2,1 % 8,5 % 9,2 % 80,3 %25-34 jaar 180 7,8 % 10,0 % 28,3 % 53,9 %35-44 jaar 170 11,8 % 7,1 % 20,6 % 60,6 %45-54 jaar 153 21,6 % 9,2 % 16,3 % 52,9 %55-64 jaar 127 24,4 % 7,1 % 15,7 % 52,8 %>65 jaar 229 37,6 % 5,2 % 7,9 % 49,3 %Lager onderwijs of minder 52 38,5 % 5,8 % 9,6 % 46,2 %Lager secundair onderwijs 182 32,4 % 5,5 % 12,6 % 49,5 %Hoger secundair onderwijs 248 19,8 % 7,3 % 13,7 % 59,3 %Hoger onderwijs 521 11,3 % 9,0 % 19,4 % 60,3 %Alleen 355 24,8 % 6,8 % 15,5 % 53,0 %Met een partner 487 16,6 % 9,7 % 17,2 % 56,5 %Met anderen 160 11,3 % 4,4 % 15,0 % 69,4 %Oefent betaald werk uit 546 10,1 % 9,7 % 19,8 % 60,4 %Oefent geen job uit 457 28,9 % 5,5 % 12,0 % 53,6 %Bron: Stadsmonitor 2006Bewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieWat betreft sport peilt de stadsmonitor naar de mate van sportparticipatie; 81 % van derespondenten deed het voorafgaande jaar actief aan sport, 57 % minstens wekelijks.Opgesplitst naar achtergrondkenmerken zien we dat jongeren meer en frequentersporten dan ouderen, hoger geschoolden meer dan lager geschoolden, mensen diesamenwonen met partner of anderen meer en frequenter dan alleenstaanden en mensendie werken meer dan mensen die geen job hebben.Ook relevant is het lidmaatschap bij verenigingen, namelijk sport-, jeugd-, culturele,socio-culturele vereniging of wijk- of buurtcomité. Ongeveer 28 % van de Antwerpenarenis lid bij een sportvereniging, bij andere soorten verenigingen ligt dit percentage tussen10 % en 20 %. Bij jeugdverenigingen berekenen we enkel het percentage voor jongerenvan 15 tot 24 jaar, wat op 14 % ligt.We zien dat leeftijd verband houdt met lidmaatschap: jongeren zijn meer lid vansportverenigingen, ouderen zoeken het meer bij culturele, socio-culturele enhobbyverenigingen. Naar opleidingsniveau, zien we dat lager opgeleiden in mindere matelid zijn van sportverenigingen, culturele en socio-culturele verenigingen. Antwerpenarendie geen betaald werk uitvoeren zijn minder lid van sportverenigingen enwijkverengingen. Mogelijk hangt dit laatste samen met leeftijd: deze verenigingen zijnminder populair bij ouderen, die in de meeste gevallen op pensioen zijn.106

Figuur 40: Lidmaatschap bij verenigingen, Antwerpen, 2006Lid vereniging N GeenlidSport 1 001 72,1 % 27,9 %Cultuur 1 001 82,8 % 17,2 %Sociocultureel 1 001 83,7 % 16,3 %Hobby 1 001 88,9 % 11,1 %Wijk/buurtcomité 1 003 91,3 % 8,7 %Jeugd 140 85,7 % 14,3 %Bron: StadsmonitorBewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieKaart 17 geeft een overzicht van het voorzieningenaanbod in de sector van de vrije tijd:het gaat meer bepaald om sportinfrastructuur, speelterreinen, jeugdruimten endienstencentra.lid107

Kaart 17: Locaties vrijetijdsvoorziening in Antwerpen, 2006108

4.8.2 Vrije tijd is een rechtAntwerpen heeft een rijk cultuurleven, een gevarieerd sportaanbod en een bruisendevrijetijdssector. Maar het ruime aanbod aan vrijetijdsactiviteiten in de stad bereikt een tebeperkt deel van onze samenleving. Toch is een kwaliteitsvolle cultuur-, sport- envrijetijdsbeleving voor iedereen van cruciaal belang voor de leefbaarheid van de stad.Voor de mensen in kansarmoede willen we daarom via het lokaal sociaal beleid een extrainspanning doen.Gemeenschapsvorming, sociale cohesie, diversiteit, participatie, competentie enactivering zijn sociale betrachtingen die steeds meer tot de basisdoelstellingen vanculturele en sportinstellingen behoren. Ook domeinen als cultuur of sport kiezen niet vooreen exclusief categoriaal beleid, maar integendeel voor een integraal beleid. Alle actiesdie we ondernemen zijn doordrongen van bovenstaande doelstellingen. En ze overlappenmet die van het lokaal sociaal beleid. Stad en OCMW trekken beiden aan dezelfde kar:we willen de drempels die de vrijetijdsparticipatie in de weg staan, wegwerken.De basisgedachte is dat vrije tijd en bij uitbreiding dus ook cultuur en sport, een rechtvan iedereen is. De stad integreerde dat recht dan ook in haar strategischedoelstellingen. Het is als volgt omschreven:In Antwerpen plaatsen we de sportinfrastructuur op de Europese kaart.Antwerpen houdt van sport en iedereen wordt aangezet om het zelf te doen.Cultuur in Antwerpen is een recht van iedereen:• Iedere Antwerpenaar heeft toegang tot actuele kennis-, informatie- en culturelevoorzieningen met bijzondere aandacht voor dienstverlening op maat.• Er is een nog betere toegankelijkheid, communicatie en spreiding van cultureleactiviteiten over de hele stad.Musea en monumenten maken we toegankelijk voor een groot en divers publiek(bewoners en bezoekers).Zowel in de culturele als in de sportsector besteden we aandacht aan twee grote socialebeleidslijnen:1. de mentale, financiële en fysieke drempels voor cultuur- en sportparticipatieverlagen;2. de cultuur- en sportinfrastructuur in Antwerpen verder uitbouwen en toegankelijkmaken.4.8.3 Cultuurparticipatiedrempels en hoe ze weg te werkenHoewel de doelstellingen van het lokaal sociaal beleid (LSB) in de strategischedoelstellingen van cultuur, sport en recreatie geïntegreerd zijn, blijft het sociale aspectzichtbaar waar dat belangrijk is. We formuleerden aparte operationele doelstellingenbinnen cultuur om de verankering met het LSB te kunnen monitoren. Méér nog: decultuurbeleidscel van de stad voert de regie van het LSB en zet daarvoor een voltijdsemedewerker in.109

Een gedetailleerd actieplan brengt de participatiedrempels op het gebied vancommunicatie, toeleiding en korting in kaart en biedt een antwoord op het verlagen vandeze drempels. We zullen meetbare criteria opstellen die de participatiegraad bij deverschillende doelgroepen 21 bepalen. Bevindingen stemmen we af op participatiestudiesin Vlaanderen en Nederland. Ze leiden tot afspraken die in beheersovereenkomsten metpartners worden vastgelegd.Een ander goed voorbeeld van een actie met sociale insteek is de uitbreiding van dedoelgroepenwerking vanuit bestaande culturele instellingen. Zo werken de openbarebibliotheken in Antwerpen aan een dienstverlening op maat van verschillendedoelgroepen zoals baby’s, peuters en hun begeleiders, senioren, blinden enslechtzienden, kansarmen, anderstalige inwoners, nieuwkomers en gedetineerden.4.8.4 Van buurtsport in aandachtswijken tot topsportBestuursakkoorden van de stad en de districten plaatsen sport hoog op de agenda, metexpliciete aandacht voor een sociaalgerichte benadering vanuit het lokaal sociaal beleid.Van buurtsport in aandachtswijken tot topsport: het sportbeleidplan heeft oog voor zowelkwetsbare groepen die willen sporten als competitiesporters.We bouwen een aantal basisvoorzieningen uit:• beschikbare sportinfo voor iedereen via een up-to-date databestand;• sportantennes in de districten;• buurtsport in aandachtswijken.Door het creëren van bijkomende sportloodsen en gerichte acties ontdoen we de toegangtot stedelijke sportinfrastructuur van sociale en financiële drempels. In samenwerkingmet clubs, het onderwijs en het OCMW, ontwikkelt de stad bijkomende specifiekesportacties naar kwetsbare groepen.De regiefunctie sport integreren we in de sportdienst van de stad. Deze dienst stimuleert,volgt op en rapporteert de voortgang in functie van onze doelstellingen.4.8.5 Hoe bewoners actief laten deelnemenOnze inspanningen zijn erop gericht om meer bewoners gebruik te laten maken van hetculturele en sportieve vrijetijdsaanbod in Antwerpen zodat zij actief deelnemen aan hetmaatschappelijk leven in hun wijk, buurt, district en stad. We hebben hierbij bijzondereaandacht voor minder kansrijke groepen. We hopen een grotere participatie van dezegroepen te realiseren door:• iedereen voldoende te informeren over het aanbod;• minder kansrijke groepen naar het aanbod toe te leiden en te activeren;21 daartoe behoren minstens: 55+ers, jongeren, personen met een handicap en inwoners van andere cultureleof etnisch diverse origine110

• drempelverlagende acties op te zetten of te ondersteunen;• bijkomende arbeidsmogelijkheden te creëren;• de cultuur- en sportinfrastructuur en het materiaal zodanig ter beschikking te stellendat het toegankelijk is voor en gebruikt wordt door meer Antwerpenaren, metbijzondere aandacht voor minder kansrijke groepen;• het creëren van bijkomende kansen op vrijetijdsbesteding.4.8.6 De uitwerkingWe gaan alle doelgroepen informeren over het bestaande culturele en sportieveaanbod.Minder kansrijke groepen leiden we toe naar het sporten cultuuraanbod. Weactiveren ze om deel te nemen aan manifestaties uit dat aanbod.We gaan drempelverlagende acties die de deelname van minder kansrijke groepenrealiseren, opzetten of ondersteunen.De doelgroepenwerking wordt vanuit de bestaande culturele instellingen uitgebreid.We creëren bijkomende arbeidsmogelijkheden in de sporten cultuursector.De cultuur- en sportinfrastructuur moet zodanig uitgebouwd en toegankelijk gemaaktworden dat meer Antwerpenaren, in het bijzonder minder kansrijke groepen, er meergebruik van maken.We stellen sporten culturele infrastructuur en materiaal ter beschikking stellen vande nabije omgeving.4.8.7 Samen werkenVolgende partners zijn betrokken in de werkgroep Vrije tijd, de regiegroep Vrije tijd ende werkgroep Overlegmoment lokaal sociaal beleid:• JESPO vzw• APGA• Moussem vzw• Kunst en Democratie• KIDS vzw• de sportraad• deFilharmonie• Moskee Brederodestraat)• Ouderenraad (werkgroep CMO)• Vormingplus• Karel de Grote Hogeschool,departement Sociaal Agogisch werkSamenlevingsopbouw• de 8cht vzw• de stedelijke cultuurraad• Open Huis• ISB• de seniorenraad• Stichting Vlaamse Schoolsport111

4.9 Jeugd4.9.1 OmgevingsanalyseKinderopvang is een van de drempels die de toegang tot de arbeidsmarkt belemmert.Alleenstaande ouders kennen, meer dan andere categorieën, een verhoogd risico oparmoede kennen. Vooral bij hen is een gebrek aan toegankelijke en betaalbarekinderopvang vaak een probleem. Kinderopvang speelt daarnaast ook een rol in deontwikkeling van het kind.Figuur 41: Evolutie aantal 0 tot 3-jarigen, Antwerpen, begin 2007Aantal22 00021 00020 00019 00018 00017 00016 00015 00014 00013 00012 0002000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007JaarBron: stad Antwerpen, District- en loketwerking, dienst Statistiek begin 2007Bewerkingen: stad Antwerpen, OmgevingsinformatieWe beperken ons hier tot de reguliere voorschoolse kinderopvang. Voor de voorschoolsekinderopvang wordt de zogenaamde Barcelona-norm vooropgesteld: per 100 kinderenvan 0 tot 3 jaar zijn er idealiter 33 kinderopvangplaatsen. In 2007 telt Antwerpen 18 684kinderen in deze leeftijdsgroep. In vergelijking met de vorige jaren is dit aantal sterktoegenomen. Sinds 2002 zijn er ongeveer 3 000 kinderen bijgekomen. Wanneer deBarcelona-norm op dit aantal wordt toegepast zouden er idealiter 6 166 plaatsen voorkinderopvang moeten zijn. Met een reëel aantal plaatsen van 4 115 komen we op eentekort van 2 051.112

Figuur 42: Aantal voorzieningen en plaatsen in de kinderopvang, afgewogen metBarcelona-norm, Antwerpen, 2007TypeAantalVoorzieningen 396Aantal plaatsen 4 115Aantal plaatsen/100 kinderen 22Barcelona-norm 6 166Verschil met Barcelona-norm -2 051Bron: Kind en Gezin 2007 en stad Antwerpen, Districts- en loketwerking, dienst Statistiek begin 2007Bewerkingen door stad Antwerpen, OmgevingsinformatieDit tekort is ook geografisch in kaart gebracht: in Wilrijk, Luchtbal-Schoonbroek, Oud-Berchem, Groenenhoek (Berchem) en Deurne-Oost wordt de Barcelona-norm gehaald. Inalle andere wijken is er een tekort met op kop Borgerhout Intra Muros, Diamant-Stadspark, Stuivenberg, Deurne Noord en het Kiel.113

Kaart 18: Tekort aan kinderopvang volgens Barcelona-norm, Antwerpen, 2007114

Naast het aanbod aan kinderopvang is ook de betaalbaarheid van dit aanbod eenbelangrijk gegeven. De gesubsidieerde kinderopvangplaatsen, namelijk de diensten vooronthaalouders en de kinderdagverblijven, houden rekening met het inkomen van huncliënten. De andere organisaties bepalen zelf de prijs. Hierbij is het in principe mogelijkdat zo’n voorziening rekening houdt met het inkomen van de cliënten, maar omdat ditnaar alle waarschijnlijkheid een beperkt fenomeen is en er geen gegevens beschikbaarzijn, worden deze voorzieningen onder degenen die geen rekening houden met hetinkomen gesorteerd.De kinderdagverblijven en de onthaalouders, aangesloten bij een dienst vooronthaalouders, nemen 70 % van de plaatsen voor hun rekening. Voor twee op de drieplaatsen wordt dus rekening gehouden met het inkomensniveau van de cliënten.Figuur 43: Aantal voorzieningen en capaciteit kinderopvang volgens prijsbepalingPrijsAantal plaatsenAantal %Totaal 4 115 100,0 %afhankelijk van inkomen 2 833 68,8 %bedrag bepaald door organisatie 1 282 31,2 %Bron: Kind en Gezin 2007Bewerkingen door stad Antwerpen, Databank Sociale PlanningWe bekijken het aantal kinderopvangplaatsen waarbij rekening wordt gehouden met hetinkomensniveau per 1 000 kinderen ook op het niveau van de wijken (kaart 19). Bij hetvoorstellen van deze ratio’s zetten we ook de kansarmoede-index op wijkniveau op kaart,zodat we kunnen visualiseren of de grootte van het aanbod aan kinderopvang ruimtelijkverband houdt met de graad van kansarmoede.Wilrijk telt een aantal wijken met een relatief groot aanbod aan voorzieningen waarrekening gehouden wordt met het inkomen van de cliënten. Ook Bourla-Sint-Andries enStadhuis-Sint-Jacob in het stadscentrum hebben een relatief groot aanbod. Tot slot heeftook Luchtbal een vrij hoog aantal gesubsidieerde voorzieningen. Van deze wijken scorenLuchtbal en Bourla-Sint-Andries vrij hoog op de kansarmoede-index. De wijken in Wilrijkscoren dan weer vrij laag op deze index.Andere wijken met een hoge kansarmoedescore, scoren in vergelijking met de stad laagtot gemiddeld voor wat betreft het aantal kinderopvangplaatsen waar het inkomen vande cliënten de prijs bepaalt: bijvoorbeeld Borgerhout Intra Muros en Dam-Eilandje.115

Kaart 19: Locaties inkomensafhankelijke kinderopvang gerelateerd aan kansarme wijken,Antwerpen, 2007116

4.9.2 Het stedelijk jeugdbeleidBinnen tien jaar is een kwart van de Antwerpse bevolking jonger dan 25 jaar. Antwerpenmoet daarom uitgroeien tot een echte kinderen jongerenmetropool. We gaan voor dezebevolkingsgroep bijzondere inspanningen doen. In het jeugdbeleidsplan leggen we onzeprioriteiten vast. We kozen voor een ‘breed’ jeugdbeleid, in samenwerking met ondermeer de domeinen onderwijs, mobiliteit, cultuur, sport, toerisme.Interactief beleid voerenHet is belangrijk om te weten wat kinderen, tieners en jongeren willen en denken. Ze zijnimmers ook burgers van onze stad. Tot nu bleef de georganiseerde inspraak via destedelijke jeugdraad en de verschillende jeugdraden in de districten, echter beperkt toteen aantal thema’s of dossiers die rechtstreeks verbonden zijn met het jeugdbeleid. Hetaantal jongeren dat gebruik maakt van de inspraakmogelijkheden is nog beperkt.Daarom willen we de inspraak naar meerdere thema’s en nieuwe methodieken verbredenzodat meer kinderen en jongeren participeren.Informeren en creatief gebruik maken van kanalenDe jeugddienst (Lerende Stad) zal zich ontwikkelen tot evident aanspreek- of contactpuntvoor jeugd en jeugdwerkers die vragen en ideeën hebben. We werken daarvoor eenuitgebreid communicatieplan uit. Om meer kinderen en jongeren uit kansengroepen teinformeren gaan we naast de vertrouwde kanalen zoals het Jongeren Informatiepunt(JIP) en de website, ook informatie verspreiden via intermediairen. We zullen creatiefgebruik maken van allerhande verspreidingskanalen.Ondersteuning leidt tot diversiteitEr zijn meer dan 250 verschillende jeugdbewegingen en andere jeugdwerkingen 22 actiefin onze stad. Toch zijn er kinderen en jongeren die drempels ervaren om deel te nemen ,bijvoorbeeld door taalproblemen, een andere cultuur, beperkte financiële mogelijkheden,beperkte mobiliteit, enzovoort. We willen het jeugdwerk ondersteunen in het wegwerkenvan deze drempels om een bredere diversiteit te krijgen in de deelnemers.Het jeugdwerk bepaalt mee het jeugdvriendelijke imago van onze stad. Het is eenbelangrijke partner in ons jeugdbeleid.Veilige en toegankelijke ruimten creërenKinderen en jongeren moeten zich thuis kunnen voelen in hun stad. Zij hebben er rechtop hun eigen ruimte.22 Onder jeugdwerk verstaan we onder andere:• jeugdbewegingen• jeugdwerk voor maatschappelijk kwetsbare kinderen en jongeren• werkingen voor kinderen en jongeren met een handicap• jeugdhuizen• Grabbelpas/Swap• vakantie- en speelpleinwerking.117

Bij de invulling van publieke ruimten, zullen we rekening houden met de wijze waaropkinderen en jongeren een openbare ruimte percipiëren en gebruiken. We gaanverschillende modellen van speelruimteweefsel uittesten. We maken afspraken metontwerpers om de toegankelijkheid van de speelterreinen voor kinderen met eenhandicap te verhogen. Het jeugdbeleid is partner bij de ontwikkeling van grotestadsontwikkelingsprojecten zoals het Eilandje. Leuke en aangename woonwijken zijnimmers wijken waar ook kinderen en jongeren zich thuis voelen.Met het oog op een meerjarenplanning tekenen we een masterplanjeugdinfrastructuur uit. We willen voldoende veilige en toegankelijke fuif- enexperimenteerruimten. Samen met de districten realiseren we twee lokalejeugdcentra. Het beheer van zo’n centra gaan we optimaliseren. Het in orde brengenvan de infrastructuur is een topprioriteit.4.9.3 OpvoedingsondersteuningHet opvoeden van kinderen wordt gezien als een complexe opdracht, beïnvloed doorverschillende factoren. Het is normaal dat ouders en intermediairen zich vragen stellenover hun taak als opvoeder. Het is echter nog vrij recent dat er een maatschappelijkenood is vastgesteld naar ondersteuning. Een aantal maatschappelijke evoluties vergrotendeze nood. Een groeiend aantal ouders kan niet meer terecht bij het sociale netwerk(traditionele samenlevingspatronen vallen weg, in de grootstad heerst anonimiteit …) ende samenleving wordt alsmaar complexer. Er is een toenemende diversiteit vangezinsvormen, een toenemende invloed van de media, hogere verwachtingen vanuit deomgeving …Het stadsbestuur is al een aantal jaren actief op het vlak van opvoedingsondersteuning.Het Vlaams decreet van 10 juli 2007 ondersteunt deze inspanningen. Het decreet steltdat opvoedingsondersteuning een onderdeel uitmaakt van het lokaal sociaal beleid. DeVlaamse overheid wil in de centrumsteden opvoedingsondersteuning zichtbaar maken viaeen opvoedingswinkel.Een opvoedingswinkel oprichtenSamen met verschillende actoren en ondersteund door de Vlaamse overheid, gaan we inAntwerpen een opvoedingswinkel oprichten. Er komt alvast 1 fysiek aanspreekpunt (frontoffice) waar mensen een antwoord kunnen krijgen op hun opvoedingsvragen. Daarnaastzullen we een steunpunt opvoedingsondersteuning uitbouwen (back office). Dat heeft deopdracht om de expertise te vergroten, de krachten te bundelen en acties op het terreinop elkaar af te stemmen. We richten ons zowel naar ouders als intermediairen en wevoorzien ook een aanbod op plaatsen waar ouders komen (zoals in kinderdagverblijven).Opvoedingsondersteuning richt zich naar alle lagen van de bevolking. Voorkansengroepen komt er een aparte aanpak met specifieke acties. We houden rekeningmet de diversiteit van de bevolking.118

Informatie verspreidenInformatie is voor het steunpunt opvoedingsondersteuning cruciaal. De verspreiding vaninformatie zal gebeuren:• via het onthaal van de opvoedingswinkel. We stellen er folders, brochures, literatuur,inhoudelijke pakketten, … ter beschikking.• door intermediairen: kinderdagverblijven, scholen, buurthuizen, …;• via lokale media;• via de kanalen van de stad en die van de netwerkpartners.Laagdrempelige ondersteuning in kinderdagverblijvenBinnen de kinderdagverblijven is er een duidelijke vraag naar laagdrempeligeondersteuning. Soms heerst er opvoedingsonzekerheid en een lichteopvoedingsspanning. Het oprichten van moedergroepen in de kinderdagverblijven is eenkrachtig middel om tegemoet te komen aan de vragen. Zo kunnen we preventief inspelenop opvoedingsvragen.4.9.4 KinderopvangSinds het Vlaams decreet van 4 mei 2007 zijn de lokale besturen verantwoordelijk voorhet lokaal beleid inzake kinderopvang. Hieronder verstaan we alle mogelijke vormen:voorschoolse, buitenschoolse, flexibele en occasionele opvang. Dit beleid moet wordenvastgelegd in een beleidsplan kinderopvang, dat deelt uitmaakt van het lokaal sociaalbeleid en wordt goedgekeurd door de gemeenteraad. Het decreet voorziet in elkegemeente een adviesraad (het lokaal overleg kinderopvang- LOK) die hetgemeentebestuur over het lokaal beleid kinderopvang adviseert.We beklemtonen hier de drie maatschappelijke functies van kinderopvang.Sociale functie• Kinderopvang bestrijdt de sociale uitsluiting van kansgroepen;• Het bevordert de activering en integratie door ouders kansen te bieden om eenopleiding te volgen of te solliciteren;• Het biedt ouders kansen om andere ouders te ontmoeten;• Het biedt ondersteuning aan ouders bij het opvoedproces.Economische functie:• Kinderopvang maakt het mogelijk voor ouders om gezin en arbeid, opleiding ofsollicitatie te combineren.Pedagogisch:• Kinderopvang wordt beschouwd als een complementair opvoedingsmilieu dat deontwikkeling van elk kind stimuleert. Het is een sociale leerplek waar kinderenworden gestimuleerd respectvol om te gaan met de grote diversiteit in deomgeving.Er zijn verschillende vormen van kinderopvang, met zowel stedelijk als niet-stedelijkeinrichters):• groepsopvang in gesubsidieerde kinderdagverblijven;• gezinsopvang via de diensten voor opvanggezinnen;• buitenschoolse opvang in initiatieven voor buitenschoolse opvang;119

• opvang tijdens de vakanties;• opvang van kinderen in problematische opvoedingsituaties in de centra voorkinderzorg en gezinsondersteuning (CKG).Verhogen van de opvangcapaciteitDoor de toenemende vraag naar kinderopvang, onder meer het gevolg van dedemografische evolutie, moet het stadsbestuur de opvangcapaciteit verhogen. In veelgevallen zal dat in de dagopvang zijn, maar andere vormen van opvang zullen evengoedonder de aandacht komen. We overleggen hiervoor met alle partners, vooral via hetLokaal Overleg Kinderopvang.Alle doelgroepen (werkenden, niet-werkenden, kansengroepen …) moeten toeganghebben tot kinderopvang. Bij de uitbouw van de opvang zullen we rekening houden metde financiële draagkracht van de verschillende bevolkingsgroepen. We klaren de rol vanhet niet-stedelijke aanbod verder uit, en de rol van het erkende aanbod dat Kind enGezin niet subsidieert. We plannen een uitvoerige behoeftepeiling.Investeren in nieuwe infrastructuurWe gaan investeren in nieuwe infrastructuur voor de stedelijke kinderdagverblijven. Hetresultaat zullen grotere verblijven zijn. Hiermee verhogen we het bereik, maar in hetrationaliseren ook het beheer.Investeren in nieuwe centra voor kinderzorg en gezinsondersteuning (CKG) dichter bijhet stadscentrum, kadert in het vergroten van de bereikbaarheid en de actievebetrokkenheid van de beoogde doelgroep. Op lange termijn kunnen we de CKG’s buitende stad sluiten en verkopen.Instellingen verzelfstandigenOm onze middelen rationeel in te zetten en de bedrijfszekerheid te versterken, willen wede stedelijke kinderdagverblijven en de CKG’s verzelfstandigen.4.9.5 SamenwerkenVerschillende niet-stedelijke partners (voornamelijk het jeugdwerk in handen vanvrijwilligers en professionelen) voeren het stedelijk jeugdbeleid mee uit.Kind en Gezin is een belangrijke partner bij de uitvoering van het decreetopvoedingsondersteuning en het beleidsplan kinderopvang.De niet-stedelijke inrichters van kinderopvang komen in beeld komen bij hetontwikkelen van het kinderopvangbeleid.120

4.10 Sociale cohesie4.10.1 OmgevingsanalyseEen goede cohesie in de wijk in de vorm van burgerorganisaties of informele netwerkenkan voor de bewoners een belangrijke meerwaarde vormen. Dit heeft een invloed op desociale situatie van de mensen: men wordt als het ware sterker als men (in geval vantegenslag) terug kan vallen op een hecht netwerk. Daarnaast kan een sterke samenhangook de veiligheid en de netheid van een buurt vergroten en als gevolg ook deleefbaarheid.Omwille van het vaak informele karakter van het thema, is het relatief moeilijk gegevenste verzamelen over sociale cohesie. De stadsmonitor peilt in dit verband bij deAntwerpenaren naar de volgende items:• of men de voorgaande twaalf maanden iets gedaan heeft ter verbetering van de buurtof de stad;• of men lid is van een wijk- of buurtvereniging.Figuur 44: Peiling naar activiteiten die men ondernomen heeft om de buurt of de stad teverbeteren, Antwerpen, 2006Categorie N Ja Nee, maarmisschien inde toekomstwelNee, endat zal ikook nietgaan doenWeet nietTotaal 1 002 26,1 % 26,0 % 47,0 % 0,9 %15-24 jaar 142 21,1 % 35,9 % 43,0 % 0,0 %25-34 jaar 180 33,9 % 28,3 % 36,1 % 1,7 %35-44 jaar 170 26,5 % 35,3 % 37,1 % 1,2 %45-54 jaar 155 35,5 % 23,9 % 40,0 % 0,6 %55-64 jaar 127 29,1 % 24,4 % 46,5 % 0,0 %>65 jaar 229 15,3 % 13,5 % 70,3 % 0,9 %Lager onderwijs of minder 52 21,2 % 25,0 % 53,8 % 0,0 %Lager secundair onderwijs 182 19,8 % 15,9 % 62,6 % 1,6 %Hoger secundair onderwijs 249 24,9 % 26,1 % 47,8 % 1,2 %Hoger onderwijs 520 29,4 % 29,6 % 40,4 % 0,6 %Alleen 356 19,9 % 23,9 % 55,3 % 0,8 %Met een partner 485 30,7 % 24,5 % 43,5 % 1,2 %Met anderen 160 26,3 % 35,0 % 38,8 % 0,0 %Oefent betaald werk uit 544 31,3 % 30,9 % 36,8 % 1,1 %Oefent geen job uit 457 20,1 % 20,1 % 59,1 % 0,7 %Bron: Stadsmonitor 2006Bewerkingen door stad Antwerpen, Omgevingsinformatie121

Ongeveer 26 % van de Antwerpenaren heeft een activiteit ondernomen om iets aan dewijk of de stad te verbeteren. Eveneens 26 % zegt dit niet gedaan te hebben, maar heeftwel de bedoeling om zulke activiteit te doen. Ongeveer 47 % van de Antwerpenaren zegtdit niet gedaan te hebben en ook niet te zullen doen. Vooral ouderen melden nietsondernomen te hebben en dit ook in de toekomst niet te doen. Bij de jongereleeftijdscategorieën ligt het aandeel dat geen engagementen neemt of wil nemen lager.Antwerpenaren op beroepsactieve leeftijd nemen in verhouding vaker initiatief. Lageropgeleiden nemen ook minder engagementen op dan hoogopgeleiden, al is het verbandniet lineair: mensen met een diploma lager onderwijs of zonder diploma zijn toch vakeractief of geven aan actief te willen zijn dan mensen met een diploma lager secundair.Alleenstaanden zijn minder actief dan mensen die samenwonen met partner of anderen.Tot slot nemen mensen met betaald werk vaker een engagement op dan mensen zonderwerk, al hangt deze variabele sterk samen met leeftijd.Wat betreft het lidmaatschap aan wijk- of buurtverenigingen, zagen we bij het themavrije tijd al dat ongeveer 9 % van de Antwerpenaren lid is van een wijk- ofbuurtvereniging. Het betreft hier vooral mensen op beroepsactieve leeftijd. Naar scholingzien we geen significant verband.122

Onderstaande kaart geeft een overzicht van de verschillende ontmoetingsruimten oflocaties die als ontmoetingsruimte fungeren.Kaart 20: Locaties ontmoetingsruimten in Antwerpen, 2005123

4.10.2 Harmonieus samenlevenIn een diverse stad zijn burgers en verenigingen medeverantwoordelijk voor de socialecohesie. Dit is de basis van ons beleid. In onze samenleving stellen we een evolutie vangezagshuishouding naar onderhandelingshuishouding vast. Door het groeiendeindividualisme en de toename van de keuzevrijheid worden bewoners en verenigingensteeds meer aangesproken op hun eigen rol en verantwoordelijkheid.Daarom moet iedereen over de nodige competenties en instrumenten beschikken omharmonieus te kunnen samenleven in onze grootstad. Met iedereen bedoelen we: alleAntwerpenaren ongeacht hun socio-economische situatie, etnisch-culturele herkomst,gender, leeftijd, handicap of geaardheid. Maar ook bewonersgroepen, netwerken,verenigingen, organisaties en het stadsbestuur zelf moeten de deskundigheid enmiddelen hebben om te kunnen participeren.Deze participatie is een wisselwerking waarbij de stad initiatieven van bewoners enverenigingen ondersteunt en waar mogelijk ook aan deelneemt. De stad moet haarbewoners de mogelijkheden bieden om hun rol zo optimaal mogelijk te spelen.Het beleid rond sociale cohesie is ingebed in het sociaal beleid. Er worden extrainspanningen gedaan naar kansengroepen en het versterken van de capaciteiten van demeest kwetsbaren in onze samenleving krijgt hierin voorrang.We willen inspelen op drie grote pijlers:1. We creëren ruimte voor ontmoeting. Dit wil zeggen dat we openbare ruimtes, pleinenen gebouwen die toegankelijk zijn voor iedereen, ter beschikking stellen. Op dezemanier ondersteunen we de verenigingen, bewonersgroepen en hun engagement.2. We stimuleren gemeenschapsvorming. Door gerichte acties op te zetten of teondersteunen kunnen we het samenleven in een diverse stedelijke contextbevorderen.3. Levensbeschouwing. Iedere Antwerpenaar moet, binnen de geldende wetten ennormen, de eigen levensbeschouwing kunnen beleven mits zij respect hebben voor deandergelovige en niet gelovige medeburgers.4.10.3 Ruimte voor ontmoetingRuimte voor ontmoeting bieden, betekent in de eerste plaats de nodige infrastructuurvoorzien. Concreet stellen we gebouwen ter beschikking van alle bewoners, ongeacht ofze nu al dan niet georganiseerd zijn.In eerste instantie kijken we naar de stedelijke ontmoetingscentra, buurthuizen, culturele(en) ontmoetingscentra en OCMW-dienstencentra. Daarnaast ook naar parochiezalen,moskeeën, seniorenlokalen, scholen of jeugdlokalen. Die infrastructuur moeten we vooriedereen fysiek toegankelijk maken. Bewoners moeten pleinen en straten kunnengebruiken voor buurtfeesten en allerlei activiteiten.124

In 2012 willen we elf stedelijke ontmoetingscentra hebben. Op dit moment (september2007) zijn het er drie: Het Oude Badhuis, Merksem-Dok en het Stadsmagazijn. In denabije toekomst gaan we verder met Top Hat en Atlas. Daarna streven we naar verdereuitbreiding van het netwerk van ontmoetingsplaatsen over het ganse grondgebied van destad.Met de realisatie van elf centra die telkens ingebed zijn in een ruim netwerk van lokaleactoren, willen we de ontmoetingskansen vergroten. Om de sociale integratie in de buurtte versterken, realiseert elk centrum een eigen aanbod dat gericht is op het bereiken vaneen divers publiek dat zowel bestaat uit buurtbewoners als externen.De ontmoetingscentra willen in de eerste plaats een plek voor iedereen zijn en aanwezigin elke wijk. Zo kunnen mensen elkaar ontmoeten, verenigingen en bewonersgroepenkunnen er terecht voor vergaderingen, feesten en andere activiteiten.4.10.4 Stimuleren van gemeenschapsvormingMensen verschillen van elkaar in leeftijd, sekse, etnische afkomst, seksuele voorkeur,sociaal-economische positie of levensbeschouwing. Samenleven in een grootstadbetekent omgaan met deze verschillen en de drempels wegwerken. We willen daaromonderlinge ontmoetingen en interactie stimuleren. Als mensen actief dingen samen doen,leren ze immers makkelijker om hun verschillen te overbruggen.We creëren instrumenten en doen beroep op de competenties van individuen,bewonersgroepen en verenigingen om de interactie aan te gaan. Waar het initiatief nietvan onderuit wordt genomen, zetten we zelf initiatieven en evenementen op touw om degemeenschapsvorming en het samenleven in diversiteit te versterken.De regie bij ondersteuning van bewonersgroepen en verenigingen opnemenWe voorzien specifieke steun voor verenigingen en bewonersgroepen om te werken aangemeenschapsvorming en duurzame, minder evidente interactie met anderen. Hiervoorontwikkelden we al een aantal instrumenten die veelvuldig worden ingezet.We ondersteunen zowel bewoners die initiatieven nemen om elkaar te ontmoeten alsbuurtgebonden initiatieven. Hiervoor komen zowel activiteiten in de ontmoetingscentra inaanmerking, als initiatieven van bewonersgroepen zoals Opsinjoren.We investeren in competentiebevordering. Dan denken we aan het begeleiden vanprocessen van inspraak, bemiddeling, netwerkvorming …In de toekomst zullen we wel een aantal nieuwe accenten leggen.Door het groeiende succes van Opsinjoren dringt een verdere uitbreiding van het aanbodzich op. Daarnaast moet binnen de vertrouwde werking meer aandacht gaan naar hetbereiken van specifieke kansengroepen.Investeren in mensen is nodig. Waar er behoefte is en het haalbaar en wenselijk lijkt,willen we bewonersgroepensecretariaten oprichten. Wat deze secretariaten moetenaanbieden, zal sterk afhangen van de lokale noden. We verhogen en moedigen het aantal125

verknopende activiteiten aan (gericht op niet-evidente ontmoetingen). Tenslotte zullenwe ook investeren in bemiddelingstechnieken voor en door bewoners.Daar waar er noden zijn en vragen rijzen waaraan de stedelijke overheid zelf niettegemoet kan komen, blijft samenwerking met partners aangewezen. Via voorafonderhandelde afspraken die we opnemen in resultaatsverbintenissen, kan de stad haareigen dienstverlening gevoelig uitbreiden.Aandacht voor de effecten van grote stadsontwikkelingsprojecten op het wonen en levenin de stadVia een gebiedsgerichte en geïntegreerde aanpak ontwikkelt de stad een duurzameruimtelijke structuur die aantrekkelijk is voor haar bewoners en bezoekers. Maar naastde noden die de burger heeft aan fysieke realisaties, heeft hij ook behoefte aaninteractie, samenwerkingsverbanden en netwerken.Stadsontwikkelingsprojecten zijn van nature complex, vaak van lange duur en ingrijpend.Bewoners voelen zich al snel geen betrokken partij meer. Vanuit de stedelijke socialeplanningscel moet de aandacht voor het sociaal weefsel en het samenleven gegarandeerdworden, zowel tijdens het planningsproces als tijdens de uitvoering en de opvolging nade realisatie. De bijdrage die de sociale planning levert zal verschillen per fase en pergebied. Waar het samenleven problematischer verloopt, zullen we vaak meer aandachtmoeten besteden aan de sociale impact van de ruimtelijke ingrepen.Waar we ruimtelijke ingrepen doen, kunnen we twee instrumenten inzetten.1. Door sociale planning gaan we na wat de effecten zijn van grote ruimtelijke ingrepenop het sociaal weefsel in de wijken en buurten. Naast analyse is er ook ruimte voorondersteuning van het sociale weefsel, zowel voor, tijdens als na afronding van dezeingrepen. Hierbij gaat specifieke aandacht naar de positie van kansengroepen diebinnen het omschreven gebied wonen en leven.2. Door programma’s rond ‘leven in een stad in verandering’ betrekken we de bewonersactief bij de realisatie van de stadsprojecten en bij hun veranderende leefomgeving.Activiteiten ontplooien op pleinen waar het samenleven niet makkelijk verlooptIn die activiteiten staan ontmoeting, respect en verdraagzaamheid centraal. Het gaat omeen open aanbod, gericht naar alle gebruikers van het plein, maar in eerste instantienaar kinderen en jongeren omdat zij het meest op de pleinen aanwezig zijn.4.10.5 Aandacht voor verschillende levensbeschouwingenWe willen een levensbeschouwelijk beleid voeren met aandacht voor de zes door het‘decreet erediensten’ erkende geloofsgemeenschappen. We geven dezelevensbeschouwingen een plaats in onze stad en stimuleren inter-levensbeschouwelijkeontmoeting en dialoog.126

Samen met de geloofsgemeenschappen zal het stedelijke secretariaat voorlevensbeschouwing en dialoog Cordoba jaarlijks een programma realiseren met zoweleigen initiatieven als initiatieven van anderen die de diversiteit op dat vlak zichtbaarmaken. Dit betekent dat de erkende levensbeschouwingen hun feesten kunnenorganiseren in Antwerpen als ze zich houden aan de geldende wetten en normen en zerespectvol omgaan met anders- of niet-gelovigen.We zullen een vergunningsstelsel voor gebouwen uitwerken en bekijken hoeinfrastructuur gemeenschappelijk gebruikt kan worden. Gebouwen die niet langer vooreen eredienst gebruikt worden, moeten een herbestemming krijgen. We hebbenaandacht voor de inrichting van een ruimte die door diverse levensbeschouwingen kangebruikt worden. Bij de organisatie van het islamitische offerfeest en anderelevensbeschouwelijke feesten bieden we ondersteuning. Ten slotte wensen we Cordobauit te bouwen als een kenniscentrum, aanspreekpunt, adviesorgaan en stimulans voorlevensbeschouwelijke dialoog.127

4.11 SamenwerkingAl in het lokaal sociaal beleidsplan 2006-2007 waren krachtlijnen voor het organiserenvan meer samenwerking opgenomen:• Afstemming van beleidsplanning en –uitvoering tussen stad en OCMW, met bijhorendemanagementinstrumenten.• Een aanpak en verantwoordelijkheden per beleidsveld.• Samenwerking met de districten als het over gedecentraliseerde bevoegdheden gaat.• Efficiëntieverhoging door meer logistieke samenwerking.• Regie door de lokale overheid, met de mogelijkheid om verschillende typen regisseurste definiëren 23 , zodat voor elk beleidsveld een ‘passende’ regie kan groeien.• Een actieve rol voor particuliere instellingen en burgers.• Een pact met Vlaanderen.Veel van deze krachtlijnen hernemen we, soms aangepast aan hoe de situatieondertussen is geëvolueerd en aan de dynamiek van de nieuwe bestuursploeg. Webouwen dus voort op wat in gang is gezet, maar binnen het nieuw beleidskader dat wordtgevormd door het Antwerps bestuursakkoord 2007-2012.4.11.1 Synergie tussen stad en OCMWHet Antwerps bestuur kiest voor een verdere synergie tussen stad en OCMW.Een belangrijk nieuw gegeven is dat Antwerpen sinds 2007 de combinatie maakt vanhet schepenambt sociale zaken en het voorzitterschap van het OCMW. Dat biedt veelmogelijkheden voor de algemene coördinatie van het sociaal beleid en voor deafstemming tussen stad en OCMW.Door de ruime scope van het lokaal sociaal beleidsplan blijven verschillendeschepenen verantwoordelijk voor verschillende thema’s, maar de schepen voorSociale Zaken / Voorzitter van het OCMW neemt een coördinerende envoortrekkersrol.Stad en OCMW gebruiken een gezamenlijke planningsmethodiek voor de vertalingvan het bestuursakkoord in concrete doelstellingen en acties. Voor alle thema’s diemoesten uitgewerkt worden, duidden we trekkers aan binnen stad of OCMW. Zijbrachten gemengde werkgroepen samen die doelstellingenbomen opstelden: vanstrategisch naar concreet. De gegevens werden ingebracht in een gedeelde digitaletoepassing die ook opvolging nadien mogelijk maakt. In een tweedaagse workshopbrachten we al het materiaal samen, voerden we inhoudelijke discussies, verdeelden23 PARTNERS+PRÖPPER, Lokale regie uit macht of onmacht? Onderzoek naar de optimalisering van degemeentelijke regiefunctie, Vught, 2004.128

taken en maakten afspraken over verdere planning. Het geleverde werk diende alsbasis voor de opmaak van dit lokaal sociaal beleidsplan.De gesprekken over samenwerking van logistieke diensten zijn gestart en opsommige terreinen zelfs ver gevorderd. Er is beslist tot gezamenlijke huisvesting inhet toekomstig administratief centrum ‘den Bell’. Dit geldt ook voor inhoudelijkedepartementen.De samenwerking situeert zich ook op het meer operationele vlak.Toch gaan we niet voor een blinde samenvoeging van stad en OCMW. Bij verderestappen zullen we telkens afwegen of samensmelting zinvol is en een meerwaarde biedt,zowel inhoudelijk als vanuit managementoogpunt.4.11.2 Het lokaal bestuur coördineertDe lokale overheid kan en wil het sociaal beleid niet alleen voeren. Veel spelers op hetsociale veld zijn autonome organisaties, vaak rechtstreeks gesubsidieerd door hogereoverheden. Zij vertonen een grote verscheidenheid: van stevige professioneleorganisaties die sterk en vaak bovenlokaal georganiseerd zijn, tot kleine plaatselijkevrijwilligersorganisaties. De regierol voor de lokale overheid – een van de kerngedachtenuit het decreet op lokaal sociaal beleid – is daardoor tegelijkertijd belangrijk en moeilijk.Als meest ‘burgernabij’ bestuursniveau is de lokale overheid goed geplaatst om deregierol op te nemen, maar de sturingspotentie is beperkt. Niet alleen hebben partnershun autonomie, het lokale bestuur is ook niet de enige regisseur: hogere overhedensturen zelf rechtstreeks (en vaak sterker dan de lokale overheid) via regelgeving enbudgetten en hanteren daarbij eigen planningen.Het stadsbestuur wil de regie rond het sociaal beleid voeren op twee manieren 24 .• Alle andere actoren als volwaardige partners betrekken in het besluitvormingsproces:social-profit, non-profit en burgerinitiatieven. Uiteindelijk beslist de gemeenteraadover het stedelijk sociaal beleid.• De uitvoering van de beleidsbeslissingen toewijzen aan de organisatie die in prijs enkwaliteit de beste partner is. Gelijkwaardigheid en financiële transparantie staanvoorop. De stad wil ook zelf aanwezig blijven om voeling te houden met de werkingop het terrein en om monopolievorming tegen te gaan.Partners zijn dus mede-denkers en mede-uitvoerders.Politiek-bestuurlijke afstemming is elementair voor een geloofwaardige en werkbareregie. Met ‘de regisseur’ bedoelen we daarom de tandem politiek verantwoordelijke –ambtelijke opdrachthouder.Voor elk van de thema’s willen we een passende regie, in functie van de gegevencontext. We gaan er dan ook van uit dat ‘de regierol’ niet bestaat. Elk thema kentimmers andere actoren, schalen, structuren, een andere historiek en dynamiek. Datbetekent dat de regie verschillend mag en moet zijn per thema.24 Stad Antwerpen, bestuursakkoord 2007-2012, artikels 437 en 438129

De regierol kan ook veranderlijk zijn in tijd. We houden dan ook niet strikt vast aan ‘eenmodel’. Daar staat tegenover dat partners wel duidelijkheid vragen over hoe de regierolper thema zal worden ingevuld. Een heldere positionering creëert immers realistischeverwachtingen. Partners krijgen een beter zicht op de engagementen van het bestuur,wat tot een groter vertrouwen leidt. Per thema zal de regisseur daarom geregeld eenanalyse moeten maken van zijn positie en op basis daarvan ambities formuleren en eenstrategie bepalen 25 .Thematische verschillen sluiten niet uit dat er ook overkoepelende spelregels zijn voorregisseurs. Minimaal zal elke regisseur:• zijn beleidsveld analyseren en evoluties opvolgen;• visievorming stimuleren, overleg organiseren, gezamenlijke beleidslijnen formuleren;• acties definiëren en een taakverdeling onderhandelen;• afspraken maken en die formaliseren;• de voortgang opvolgen en aandacht hebben voor nieuwe behoeften;• evalueren en rapporteren.4.11.3 Externe partners hebben eigen inbrengIn het vorige lokaal sociaal beleidsplan kondigden we een gefaseerde aanpak aan om tekomen tot een gestructureerd lokaal sociaal beleidsoverleg. Een werkgroep vandeskundigen zou de overgangsfase begeleiden. In de praktijk riepen we twee structurenin het leven: een beperkte tijdelijke adviesraad en een meer uitgebreide klankbordgroep.Daarnaast waren er overlegfora per beleidsveld.Overkoepelende samenwerkingEind 2006 formuleerde de tijdelijke adviesraad zijn eindadvies. Het bevatte volgendekrachtlijnen :Een adviesstelsel met sterk uitgebouwde fora in de verschillende beleidsvelden,aangevuld met een beleidsveldoverschrijdend adviesforum, zonder een hiërarchischerelatie tussen beide. Het beleidsveldoverschrijdende adviesforum opnieuw opzettenals een tijdelijke structuur (maximum twee jaar), met zowel externe partners alsambtenaren zodat deskundigheid en draagvlak kunnen gecombineerd worden.Behoud van de klankbordgroep en verruiming ervan door kandidaten zich te lateninschrijven.Gevolg gevend aan dit advies richtten we een werkgroep ‘samenwerking en overleg’ opwaarin de tijdelijke adviesraad is opgenomen. Maar ook andere partners maken deel uitvan de werkgroep.25 De kapstokken, die worden aangereikt door Partners+Pröpper, kunnen daarbij helpen.130

Deze werkgroep moet:• een gerichte samenwerking rond de sociale grondrechten tussen stad, OCMW enexterne partners mogelijk maken, vertrekkend vanuit een wederzijds engagement enop basis van duidelijke afspraken.• ervoor zorgen dat er binnen alle relevante thema’s aandacht gaat naar samenwerkingen overleg vanuit sociaal beleid.Hiervoor gebeurt een horizontale toetsing van de relevante thema’s uit hetbestuursakkoord. Dit houdt het volgende in:• Een kwaliteitscontrole van de samenwerkingsverbanden, aan de hand van bepaaldeindicatoren die de werkgroep nog moet uitwerken.• Een draaiboek voor het opmaken van en omgaan met adviezen uitwerken.• Kijken naar samenwerking vanuit een helikopterperspectief.Sinds september 2007 bespreekt de werkgroep thema per thema.In het voorbereidende traject tot dit lokaal sociaal beleidsplan noteerden we enkelebevindingen van deelnemers aan de werkgroep ‘samenwerking en overleg’. Als positievepunten kwamen naar boven:Er zijn geen inhoudelijke tegenstrijdigheden tussen de doelstellingen van hetbestuursakkoord en de eigen beleidslijnen. Er is een grote bereidheid om samen te werken rond beleidsvoorbereiding en –uitvoering.Er is vertrouwen in de samenwerking met de stad en het OCMW.Aandachtspunten om te vermijden in de toekomst zijn:De planopmaak kende een te krappe timing voor de interne organisatie van externepartners.Een gezamenlijk beleid vereist meer dan input leveren in werkgroepen.Er is nood aan:• communicatie over de regierol per thema;• inhoudelijke kapstokken;• een duidelijke planning;• duidelijk opdrachthouderschap (overkoepelend voor sociaal beleid en per thema);• duidelijke overlegorganen met externe partners (overkoepelend en per thema);• een eenduidige terminologie.Samenwerking per themaNet als de tijdelijke adviesraad stelt de werkgroep dat samenwerking en overleg vanonderuit moeten groeien en dat dus het overleg binnen de thema’s belangrijk is. Daaromwaren de werkgroepen ter operationalisering van het bestuursakkoord voor het luiksociaal beleid gemengd: stad, OCMW en externe partners.131

Op 7 maart 2007 brachten we alle deelnemers aan de werkgroepen sociaal beleid samenop een startmoment. Daarna overlegden zij per thema de doelen voor de volgende jaren.We willen tijdens de looptijd van dit lokaal sociaal beleidsplan een overlegforum perthema behouden. De werkzaamheden zullen dus ook door de werkgroep ‘samenwerkingen overleg’ worden gevolgd. De werkgroep zal ook bekijken op welke manier deklankbordgroep al dan niet nog een rol kan opnemen in de toekomst.4.11.4 Bewoners betrekken via stedelijk wijkoverlegDe bewoners van de stad vormen de doelgroep van het sociaal beleid. Maar zij zijn ookbelangrijke signaalgevers en nemen soms een expertrol op. Omwille van hetschaalniveau van Antwerpen kiezen we voor georganiseerde vormen vanbewonersbetrokkenheid.Adviesraden, zowel op stedelijk als op districtsniveau, kunnen formele adviezenuitbrengen rond bepaalde thema’s of vanuit specifieke doelgroepen. We nodigden alleadviesraden uit om advies uit te brengen bij de opmaak van dit lokaal sociaalbeleidsplan. Via het stedelijk wijkoverleg kunnen bovendien thema’s die een impacthebben op wijkniveau, worden behandeld.4.11.5 Afstemming tussen besluitvormers en adviesgeversOp 15 september 2007 legden we de voorlopige versie van dit lokaal sociaal beleidsplanvoor aan de leden van:• de gemeenteraad;• de districtscolleges;• de raad voor maatschappelijk welzijn;• de besturen of een afvaardiging van volgende stedelijke adviesraden: ADOMA,AROSA, GECORO, Stedelijke jeugdraad, Stedelijke cultuurraad, Stedelijkesportraad, Onderwijsraad Antwerpen, Adviesraad personen met een handicap,Antwerpse ouderenraad, Lokaal Overleg Kinderopvang, Lokaal OverlegOpvoedingsondersteuning;• een afgevaardigde per district van: de lokale jeugd-, cultuur-, sport- enseniorenraad;• de klankbordgroep lokaal sociaal beleid;• externe partners uit de overlegfora per thema.Tijdens dit overlegmoment konden ze zowel plenair als per thema nog vragen stellen enopmerkingen geven. Na 15 september hadden de districtscolleges en de adviesraden nogenkele weken tijd om bedenkingen in te brengen, op basis van de presentatie die we terbeschikking stelden.132

5 Bijlage:Reacties van de externe partners op dit planOp 15 september 2007 organiseerden we een overlegmoment voor alle verenigingen enorganisaties die op een of andere manier betrokken zijn bij het sociaal beleid van de stadAntwerpen.Aan hen vroegen we om hun reacties op het ontwerp lokaal sociaal beleidsplan zoals dattoen werd gepresenteerd, te formuleren.Van verschillende organisaties en verenigingen en ook individuele burgers kregen wereacties op het plan. In de mate van het mogelijke hielden we al rekening met algemeneopmerkingen.De werkgroepen konden omwille van tijdsgebrek de commentaren op de verschillendethema’s niet meer bespreken. In overleg met de organisaties die specifieke bemerkingenformuleerden, nemen we ze daarom integraal als bijlage bij dit plan op. De werkgroepenhouden wel rekening met de opmerkingen tijdens de verdere besprekingen.5.1 Het Antwerps Platform voor Generatiearmen (APGA) en deverenigingen‘Wij werkten intensief mee in een aantal werkgroepen, waar we in goedeverstandhouding tot zeer concrete operationele doelstellingen zijn gekomen. Weverbazen ons er dan ook over dat de uitwerking van een aantal grondrechten in hetontwerp zeer algemeen zijn weergegeven. We zijn vooral ongerust omdat ook dewaarden en visie nog breed zijn en op een aantal cruciale punten zelfs nietuitgeklaard. De keuzes die hier nog gemaakt moeten worden, zullen grotendeels bepalenwelke concrete invulling de algemene plannen zullen krijgen. Zoals het er nu uitziet kanalles nog wit maar ook nog zwart worden.Uitgangspunten (bestuursakkoord), waarden en krachtlijnen en visie-elementenZaken evolueren en een nieuwe maatschappelijke context vergt ook andere discussies ennieuwe oplossingen vergt. Er moet over een aantal punten opnieuw of nog gepraatworden en we zijn zeker bereid om mee zaken in vraag te stellen, bij te sturen, vanuitandere invalshoeken te bekijken …We pleiten er wel uitdrukkelijk voor om de verantwoordelijkheid van de hulpvrager teblijven bekijken in een context van een samenleving die uitsluiting genereert. Reedsjaren wordt in het brede armoedeveld de analyse gemaakt vanuit een maatschappelijkeverantwoordelijkheid. Wij pleiten voor een emancipatorische aanpak van individuen,maar het opnemen van persoonlijke verantwoordelijkheid betekent niet dat personenindividueel verantwoordelijk zijn voor de tekorten die onze samenleving genereert.Armoede is eerst en vooral uitsluiting.133

Het is wellicht een goed idee om in een maatschappelijk debat met de verschillendespelers van het lokaal sociaal beleid een aantal zaken uit te klaren en oog te hebben voorde belangen van de verschillende betrokken partijen. Deze discussie mag dan niet enkeleen filosofische en abstracte discussie zijn maar moet vooral oog hebben voor praktischewerkbaarheid en consequenties voor cliënten en dienstverleners. We kijken dan vooralnaar de uitwerking van een aantal andere principes, waar vooral de maatzorg belangrijkwordt:• een combinatie van rechten, verantwoordelijkheden en competenties;• het recht om te mislukken;• van risicodrijvers tot hefbomen;• preventie (of de vraag wanneer kennis tot gedragsverandering leidt?).In de werkgroepen werd ook gepleit om minstens voor de wettelijk voorziene rechten degroep mensen zonder papieren ook werkelijk te vermelden. We kunnen deze mensen enhun problemen niet wegzwijgen, bovendien zijn zij nog meer dan andere armen hetslachtoffer van uitsluiting en uitbuiting.GrondrechtenRecht op wonenBij luik wonen (slides 55-63) zijn een aantal zaken in deze presentatie verdwenen. Zijneen aantal punten hier niet opgenomen omdat ze eerder thuishoren in de uitvoering vanhet bestuursakkoord? De logica is ons niet duidelijk.De fusie van sociale huisvestingsmaatschappijen (SHM) zal de komende jaren eenbeslissende rol spelen. We pleiten er voor om de rol die de SHM spelen in de toegang toteen betaalbare, kwaliteitsvolle woning hier expliciet te vermelden. De invulling vanwaardevolle sociale huisvesting wordt in het plan te eng vertaald naar veiligheid enleefbaarheid.We missen ook de rol van de sociale verhuurkantoren. Ze kunnen het woningaanbod voorkansarme groepen vergroten, ze hebben een positief effect op de prijssetting in dehuurmarkt, ze geven inbreng vanuit de ‘social sector’ die op die manier een stevigevinger aan de pols houdt en mee evoluties, problemen … kan signaleren.Waarom is er bij woonbegeleidingen altijd een opwaarts traject dat de mensen moetenvolgen ... Ze zijn dakloos, ze kunnen gaan slapen in de Biekorf, daarna gaan ze naar eenopvangcentrum (met handelingsplan en beperkt in duur), daarna moeten ze dus richtingalleen wonen (graag met hulp en begeleiding maar wederom in functie vanproblematieken). En wat gebeurt er dan in vele gevallen van eenzaamheid ... Ze wordendakloos omwille van schulden. Waarom geen maatschappelijk oplossingsmodel waar hetbeleid eens zoekt naar opvang op maat of met andere woorden een woonladder waarmensen zonder druk in een wooncommune kunnen blijven wonen.Recht op rechtshulp en schuldbemiddelingDe doelstellingen en acties betreffende het thema/grondrecht ‘Recht op rechtshulp enschuldbemiddeling’ zijn ambitieus, doch blijven vaag.134

SchuldbemiddelingLaagdrempeligheid, preventie en zelfredzaamheid zijn drie kernwoorden bij de aanpakvan de schuldproblematiek, opgenomen in het beleidsplan 2008 – 2013. Hoe dezewoorden tot uitvoering zullen worden gebracht, komt enkel aan bod in de doelstellingenomtrent de sociale infopunten, het betrekken van de scholen bij preventiemaatregelen enhet verhogen van de capaciteit van schuldhulpverlening. Hoe, waar, wanneer en welkemiddelen er tegenover staan, blijft onduidelijk waardoor we de komende jaren sterkzullen moeten opvolgen wat ermee zal gebeuren. We hopen dat het steeds terugkerendetekort aan middelen niet de enige bepalende factor wordt bij het vaststellen vanprioriteiten.• Het verhogen van de capaciteit van schuldhulpverlening is een goede zaak.Momenteel is er namelijk geen aanbod budgetbegeleiding voor externen binnen destad Antwerpen! Hopelijk maakt ook dat deel uit van het preventieve, laagdrempeligeen zelfredzame luik.• Daaraan gekoppeld is het jammer dat de geoperationaliseerde doelstelling uit devoorbereidende werkgroep ‘om niet enkel voor eigen klanten, maar voor iedereenschuldhulpverlening aan te bieden’ niet is opgenomen in het beleidsplan.• Ook betreffende ‘nazorg om herval te voorkomen’ is niets opgenomen binnen hetplan. Nochtans kwamen ook deze zaken aan bod binnen de voorbereidendewerkgroep.• De specifieke aandacht voor uithuiszettingen is opgenomen bij de aandachtspuntenvan recht op wonen. De link met schuldhulpverlening mag niet uit het oog verlorenworden.• Het volstaat niet de consument te wijzen op gevaren van kopen op krediet,wanpraktijken dienen ook gesignaleerd aan de hogere overheid. (Er is onder anderehet voorbeeld van een groepslid dat reclame in de bus kreeg voor een Visa-kaart.Deze persoon heeft geen rekening en geen inkomsten. Toch krijgt hij een Visa-kaartwaarmee hij gedurende een aantal maanden 1 250 euro per maand heeft kunnenopgebruiken.)• Het is belangrijk om vorming te organiseren (hou er rekening mee dat veel mensenniet kunnen lezen of schrijven), het is even belangrijk om voldoende aandachtbesteden aan het verzelfstandigen van mensen gedurende de schuldhulpverlening.Mensen die gedurende 5 jaar geen enkele verantwoordelijkheid over hun inkomen ofuitgaven hebben gehad, kunnen onmogelijk van de ene op de andere dag definanciële verantwoordelijkheid voor al hun schulden aan. Binnen de drie maandenhebben deze mensen terug schulden. Het is belangrijk dat doorheen hethulpverleningsproces meer inzicht en verantwoordelijkheid wordt gegeven en dathiervoor ondersteuning voorzien is.Toegang tot rechtshulp:Visie:• Bij toegang niet enkel laagdrempelig en betaalbaar, maar gebruik maken van de 6 B’s.• Doorverwijzing op maat (sociale rechtshulpverlening).• Tijdens al de werkgroepen hebben we gesproken over het nut en het verschil tussen0 e en 1 e lijnshulpverlening, doch hiervan is niets terug te vinden in het beleidsplan.135

Doelstellingen en acties:• Permanentie voor rechtshulp OK, maar hoe zit het met bekendmaking?• Rol sociale infopunten, taakinvulling idem als individuele ondersteuner. Samenzoeken naar verschillende oplossingen voor het probleem en samen met hulpvragerop stap gaan tot hij bij de juiste persoon komt.Recht op middelen Ontwikkeling van nieuwe bijstandsnorm koppelen aan een inspanningsverbintenis enniet aan een resultaatsverbintenis. Om mee te nemen in bredere discussie: hoe ver isactivering op te leggen, het verbinden van verplichtingen aan extra steun …Aandacht voor preventie gezondheid, schoolparticipatie, opvoedingsondersteuning …is enkel mogelijk/zinvol als hier voldoende personeelstijd tegenover staat.Projecten die werken aan zelfwaardegevoel hebben nood aan begeleiding door eenervaringsdeskundige. Werken aan zelfwaardegevoel leidt tot ‘hoogtes’ maar brengtook ‘dieptes’ mee.Nood aan vorming maatschappelijk werkers + beeldvorming.Actief op zoek naar behoeftige Antwerpenaren: oog voor situatie van mensen die eenander statuut hebben en net niet onder de leefloongrens vallen. Veel werkzoekendenzijn er op vlak van toegang tot een aantal rechten slechter aan toe dan leefloners.Recht op cultuurDe A-kaart (vrijetijdskaart die toegang tot cultuur/sport/vrije tijd gemakkelijker moetmaken) is volledig verdwenen uit het plan. Hier wordt al vier jaar over nagedacht,onderzocht en in geïnvesteerd. APGA was een van de eerste organisaties die uitdrukkelijkeen kortingssysteem vroeg zonder stigmatisering van kansengroepen. De A-kaart wasdaar een prima antwoord op.Deze kaart is een belangrijk middel om de toegang tot cultuur/sport/vrije tijd voorkansarme groepen te vergemakkelijken en aangepaste en doelgroepgerichtecommunicatie te bevorderen. Wij vragen dat de A-kaart alsnog wordt gerealiseerd, zoalsvermeld in het bestuursakkoord en dat er gezocht wordt naar de nodige financiëlemiddelen om dat waar te maken.Recht op gezondheidGraag nog aanvullingen in verband met de aandacht voor psychische problemen (van 0 delijn tot residentieel).• Samenwerking en overleg tussen de diensten van de verschillende lijnen is hier nodig.• Diensten en organisaties moeten bekend zijn bij en toegankelijk voor mensen inarmoede.• Een aangepaste methodiek is nodig: personeel moet deskundig zijn, ook kennis vanarmoede hebben.• Er is nood aan ambulante crisiszorg.136

• Financiële toegankelijkheid voor alle kwetsbare groepen.• Acties vaste huisarts ook voor gezinnen met vervangingsinkomen anders dan hetleefloon.’Diane MorasAntwerps Platform Generatiearmen137

5.2 ACW-AntwerpenReactie van ACW-Antwerpen naar aanleiding van het ontwerp lokaal sociaal beleidsplan2008-2013 van de stad AntwerpenSamen verantwoordelijkheid opnemen voor een sociaal beleid in onze stadHet lokaal sociaal beleidsplan 2008-2013 van de stad Antwerpen is er. ACW-Antwerpenheeft de nood aan dergelijk plan altijd onderschreven. Wij vinden het uitermatebelangrijk dat het sociale beleid in een stad als Antwerpen planmatig en allesomvattendaangepakt wordt.Deze planmatige aanpak moest voor ons vooral ook een meerwaarde worden op vlak vansamenwerking. De stad, het OCMW en de zogenaamde derden (die we in het vervolg vandeze reactie partners noemen) dienen elkaar te vinden om hun verschillende enaanvullende initiatieven op elkaar af te stemmen. Voor een deel zijn deze verwachtingeningelost.ACW-Antwerpen wil oprecht zijn waardering uitdrukken over wat er gerealiseerd is bij hetopmaken van dit plan. Toch neemt dit niet weg dat we ook heel wat vragen hebben.Kritieken ook. Want laat het duidelijk zijn dat we niet steeds dezelfde visie delen.Participatie versus centralismeZoals in het bestuursakkoord, en ook nu weer in dit plan staat, wil de Antwerpseoverheid samenwerken met de partners. Wij zien het ook zo. De complexiteit van eenstad als Antwerpen is van die aard dat een overheid niet enkel op zichzelf kan rekenen.Bovendien is ACW-Antwerpen ervan overtuigd dat een beleid dat door velen gedragenwordt, ook een beter beleid is.Ondanks de vermelde intenties in het lokaal sociaal beleidsplan zien we van diesamenwerking in de praktijk niet altijd evenveel. We merken dat een zeker centralistischdenken op het terrein nog altijd de bovenhand haalt op een degelijk participatief proces.In sommige voorbereidende werkgroepen is zeker goed werk geleverd, al zien we deresultaten hiervan niet altijd terug in het uiteindelijke plan. Andere werkgroepen kwamenminder gemakkelijk tot een resultaat. Nog andere kwamen gewoon niet samen. Of werdniet iedereen uitgenodigd. Onduidelijkheid alleszins.Vooral het ontbreken van een goed samengestelde, degelijke en onafhankelijkeadviesraad die het overzicht behield is voor ACW-Antwerpen een smet op dit plan. Eenoverheid met een beetje zelfvertrouwen moet de dialoog met een onafhankelijkeadviesraad aandurven en moet daar de meerwaarde van in zien.Rol van de overheidIn het plan neemt de overheid verschillende rollen op. Zowel die van actor, die vanregisseur als die van subsidiegever. Dit is niet altijd even duidelijk. We verwijzen hiergraag naar Lerende Stad, een bedrijfseenheid die er ons inziens veel beter in slaagt omdeze rollen gescheiden te houden, om hier een transparante organisatievorm rond teontwikkelen en dus ook een transparant beleid hierrond te voeren.138

Wij pleiten er voor om zo minimaal mogelijk de rol van actor op te nemen. Als deze roltoch moet worden opgenomen dan bij voorkeur in een samenwerking met de partners.Daarnaast is het een gemiste kans dat de districten niet meer betrokken zijn bij zowel deopmaak als bij de uitvoering van dit plan. De decentralisatie kwam er onder andere omhet beleid dichter bij de mensen te brengen. De persoonsgebonden thema’s, zoals sociaalbeleid, zijn beleidsthema’s bij uitstek om dit te realiseren. Zo bestaan er in districtenreeds initiatieven, zoals bijvoorbeeld het welzijnsoverleg, die in dit plan niet genoemdworden. Ook worden er geen linken gemaakt met adviesraden uit de districten rondjeugd, ouderen, cultuur en sport. We hopen uitdrukkelijk dat bij de uitwerking van ditplan de districten meer serieus genomen worden.VisieWij hebben de indruk dat dit sociaal beleidsplan te veel uitgaat van mensen die hun levenzelf vlot in handen kunnen nemen. We denken dat een lokaal sociaal beleidsplan ervooral moet zijn voor mensen die dat net niet kunnen. Het moet zeker één van dedoelstellingen zijn om mensen daar in te laten groeien, om hen, met een moeilijke term,te empoweren.Maar ook dat is niet zaligmakend. Bijvoorbeeld bij zwaar zorgbehoevende ouderen kandat niet de bedoeling zijn. Daar moeten we als samenleving zorgen dat zij menswaardigverder kunnen leven. Ook voor mensen in armoede is dit niet altijd een evidentie. Hetverwondert ons dan ook dat het individuele schuldmodel nog altijd niet uit dit soortplannen verdwenen is. Wij spreken liever over een maatschappelijkeverantwoordelijkheid. Wetende dat, als wij die verantwoordelijkheid opnemen, individuenzeker bereid zullen zijn om zelf ook verantwoordelijkheid op te nemen.Positief is dat dit plan van de grondrechten vertrekt. Dat is een keuze die start vanuit devaststelling dat deze grondrechten nog lang niet voor iedereen bereikt zijn en dat zowelde overheid als de partners hier een verpletterende verantwoordelijkheid hebben.Tot slot, hoe moeilijk ook om dit in een plan op te nemen, mag er niet voorbijgegaanworden aan de vele duizenden mensen die hier zonder papieren leven. Zij hebben ookrechten, moeten volop betrokken worden bij het zoeken naar menswaardige oplossingenom hen al dan niet in België volwaardig deel te laten zijn van de samenleving. Enintussen moeten zij onderdak, onderwijs, gezondheidszorg … krijgen. We vinden dat eenlokaal sociaal beleidsplan van Antwerpen hier ruimte voor moet scheppen.Nog een aantal bedenkingen per grondrechtRecht op wonenDit wordt de grote uitdaging van het lokaal sociaal beleid de komende zes jaar. Wezien dat het met het woonbeleid in Antwerpen niet altijd de juiste kant uitgaat. Doorde, overigens terechte, renovatie van sociale woningen vermindert de capaciteit envermeerdert de huurprijs. Het is duidelijk wie daar de dupe van wordt. Mensen diein armoede leven worden zo meer en meer verplicht hun ‘heil’ te gaan zoeken op deprivé-markt. Met als gevolg dat ze veel betalen voor kwalitatief minderwaardigewoningen. We mogen niet geloven dat de randgemeenten de problemen die eigenzijn aan een stad kunnen opvangen (niet dat ze hun verantwoordelijkheid nietmoeten opnemen). Als stad moeten we verder aan capaciteitsopbouw doen doorzowel te investeren in sociale koopwoningen, sociale huurwoningen als via desociale verhuurkantoren (SVK).139

De rol van de SVK’s wordt allicht nog te veel onderschat. SVK’s kunnen hetwoningaanbod voor kansarme groepen vergroten, een positief effect hebben op deprijszetting in de huurmarkt. Daardoor verhoog je de betrokkenheid van departners. Ten slotte, kan je er vanuit sociaal oogpunt niet genoeg ingezet wordenop bewonersparticipatie.Recht op rechtRechtshulp is niet makkelijk om te vragen. Dat wordt in het plan duidelijk erkend.De taal die in rechtsmiddens gebruikt wordt is voor iedereen die hier niet alle dagenmee te maken heeft een vreemde, ver van het leven staande taal. Voor mensen dieminder gemakkelijk lezen is ze ronduit onbegrijpelijk.Vooral de schuldbemiddeling baart ons zorgen. Momenteel moeten mensen te langwachten voor zij hier in geholpen worden. Iedereen die om schuldbemiddelingvraagt moet direct kunnen geholpen worden.Recht op middelenDe intentie om het aantal sociale restaurants fors uit te breiden is zeer goed. Hiervinden we elkaar zeer nadrukkelijk bij de uitvoering. Voor de rest kunnen we deintenties naar doorgedreven betrokkenheid van de doelgroep alleen maar bijtreden.GezondheidHier herhalen we onze bezorgdheid voor de mensen zonder papieren ergnadrukkelijk. We treden de intenties bij.Sociale cohesie en ontmoetingDit is het beleidsdomein bij uitstek om particuliere initiatieven te ondersteunen. Zouhet bijvoorbeeld niet veel verstandiger zijn om de bestaande ontmoetingscentra diein handen zijn van het middenveld te ondersteunen en af te spreken dezevoldoende open te stellen voor iedereen in plaats van zelf (veel te veel) geld tepompen in nieuwe stedelijke ontmoetingscentra?DienstverleningDe komst van de sociale infopunten juichen we toe. We pleiten dan ookonomwonden voor de verdere uitbouw hiervan. We vragen aan de overheid wel omhier een coachende rol in op te nemen. Voldoende vorming en ondersteuning zijnerg belangrijk voor de tientallen loketbedienden. Er moet zeker voldoende ruimtezijn voor eventuele bijsturingen.Recht op zinvolle activiteitHet grondrecht ‘recht op arbeid’ wordt uitgebreid naar ‘recht op zinvolle activiteit’,met verwijzing naar het bestuursakkoord. De huidige tekst in het ontwerp lokaalsociaal beleidsplan blijft hierover heel beknopt en vaag. Daarom willen we dit graagverduidelijkt zien.Activering is in principe het terrein van VDAB en RVA. Wij nemen aan dat, onderandere via samenwerkingsovereenkomsten, de stad één en ander kan faciliteren.Indien daar nog andere facetten van optreden vanwege de stad worden bedoeld(mee optreden in de activeringsprocedures, of …) hadden wij graag vernomenwaaraan wordt gedacht.140

Onder ‘zinvolle activiteit buiten context werk’ verstaan we dat men hetactiveringswerk wil uitbreiden naar vrijwilligerswerk. We verwachten dat dit positiefbedoeld wordt, met name om mensen ‘geactiveerd’ te krijgen. Maar dit dient tegebeuren met oog voor het bestaande vrijwilligerswerk dat door verenigingen enorganisaties reeds wordt ingevuld. De opgesomde accenten behoren ongetwijfeldtot de prioritaire lijst van aan te pakken knelpunten. Volgens ons tonen ze ook aandat de stad hier een belangrijke faciliterende opdracht heeft. Het lijkt ons bijgevolgevident dat de stad hierin ook de regie opneemt. Het punt ‘plein aan plein/huis aanhuisaanpak’ uit de opsomming vraagt nog wel een verduidelijking naar wat hiermeejuist wordt bedoeld.Recht op vrije tijdWe kunnen dit stuk volgen. We begrijpen ook dat er voor het ‘jeugdluik’ gekekenwordt naar het jeugdbeleidsplan van de stad. Dat vinden we zeer goed. Tochdringen we aan op het nodige overleg en wederzijdse stimulansen.Uitgestoken handHet is nooit te laat. ACW-Antwerpen nodigt de verantwoordelijke politici voor dit plangraag uit om in gesprek te gaan. Omdat we ervan overtuigd zijn dat we vanuit onzedagdagelijkse praktijk zinvolle suggesties kunnen doen, om een aantal bedenkingen teformuleren, om de uitvoering mee richting te geven.Het verheugt ons dat we als partners uitgenodigd worden op overlegfora die deuitvoering van het plan verder kunnen opvolgen en adviseren. We hopen daar echt alsgelijkwaardige partners mee verder werk te kunnen maken van een sociaal beleid inAntwerpen.Tot slot hopen we dat deze adviesronde serieus genomen wordt. Dat betekent dat er aande verschillende adviesraden vragen gesteld worden over dit plan, dat ze de nodige tijdkrijgen om hier werk van te maken én dat er een bereidheid is om met de adviezendaadwerkelijk rekening te houden.Dit alles onder het motto ‘samen verantwoordelijkheid opnemen voor een sociaal beleidin onze stad’.Annemie VerhoevenVerbondssecretaris ACW-Antwerpen141

Antwerpen - lokaal sociaal beleidsplan 2008-2014 - Vlaanderen.be

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?