van
Trezeke tot Keizerin
Plant en proef een stukje Meetjesland
Regionaal Landschap Meetjesland
3
4
INLEIDING Beste lezer, Een nieuw boekje over hoogstamfruit? Meer dan ooit staat de hoogstamboomgaard in de kijker: ook inwoners van het Meetjesland tonen opnieuw interesse voor fruitteelt en de ‘oude rassen’. Men heeft de mond vol van vergeten groenten, retrofietsen of -behangpapier,… Ook vergeten fruit is helemaal terug! Maar wat zijn precies die ‘oude variëteiten’? Zijn ze de moeite waard om te behouden of zelfs te herintroduceren in ons landschap? En waarom kiezen we voor hoogstammige bomen en niet voor laagstammen? Hoe moet ik zelf aan de slag? In dit boekje vind je vele antwoorden. Regionaal Landschap Meetjesland (RLM) heeft niet de bedoeling een uitgebreid, wetenschappelijk naslagwerk te verspreiden. Deze gids wil in de eerste plaats een praktische leidraad bieden voor wie zelf met een (kleine) boomgaard wil starten. Veel aandacht gaat naar getuigenissen uit de praktijk. Naast de verklaring van algemene begrippen over de teelt van fruitbomen geven we aandachtspunten mee voor wie zelf aan de slag gaat. De vele handige tips zijn meteen toepasbaar. De beknopte beschrijvingen van courant voorkomende variëteiten en enkele lokale rassen vullen deze bundel verder aan. Ook voor diegenen die nu reeds gepassioneerd met hun fruitbomen bezig zijn, biedt dit boekje een meerwaarde. De talrijke anekdotes over lokale gebruiken en gewoontes én de vele illustraties kunnen de passie alleen maar sterker maken. We hopen je met dit boekje warm te kunnen maken voor het hoogstamfruit, en nodigen je uit om verder op zoek te gaan in de fruitige geschiedenis van het Meetjesland. We zijn ervan overtuigd dat het iedereen kan inspireren. Veel lees- en plantplezier,
Geert De Roo, voorzitter RLM
5
6
Fruit Met Pit Fruit met Pit, Meetjesland: onder die naam ijverden Regionaal Landschap Meetjesland (RLM), Logo Gezond Plus en het Plattelandscentrum – binnen het Plattelandsproject ‘Gegronde Boomgaarden’ – voor de herwaardering van hoogstamboomgaarden en hoogstamfruit. Regionaal Landschap Meetjesland herstelde verschillende boomgaarden in het Meetjesland, en plantte in iedere gemeente een ‘voorbeeldboomgaard’ aan. Een infobord met grondplan van de boomgaard en info over een bijzondere fruitvariëteit maken je wegwijs in de lokale fruitgeschiedenis. Logo Gezond Plus ontwikkelde het educatief pakket “De Fruitbende”, om leerkrachten en klassen op weg te helpen rond het thema fruit in de boomgaard, de winkel, de keuken en aan tafel. Tijdens een bezoek aan een voorbeeldboomgaard kunnen klassen van de lagere school alle aspecten van het fruit en de hoogstamboomgaard leren kennen. Het Plattelandscentrum zocht uit hoe vraag en aanbod van hoogstamfruit beter op elkaar afgestemd kunnen worden. Hoogstamfruit is immers vrij intensief in beheer, en ook minder makkelijk te oogsten. Anderzijds bieden deze oude variëteiten en kenmerkende boomgaarden ook kansen voor vermarkting. Om de betrokkenheid van Meetjeslandse gemeenten bij het project Fruit Met Pit te vergroten, werd hen gevraagd om een oude (lokale) variëteit te adopteren. Alle 10 gemeenten binnen het huidige werkingsgebied van RLM tekenden in op deze oproep, en adopteerden een lekkere fruitvariëteit.
Ze engageren zich om ‘hun’ fruit te promoten bij de bevolking en het uitsterven ervan te vermijden. Meer info hierover vind je bij je gemeente. Het project ‘Gegronde Boomgaarden’ liep van begin 2013 tot eind juni 2015. Het Regionaal Landschap Meetjesland investeert reeds meer dan tien jaar in het herstel van hoogstamboomgaarden. Dit blijft ook de komende jaren een prioriteit. Het op naam brengen van de lokaal voorkomende variëteiten was een tweede taak van het Regionaal Landschap. Geen makkelijk karwei! Vooreerst moeten de bomen vrucht dragen. De onderzochte vruchten moeten bovendien rijp zijn. Dat het gaat over rassen die nauwelijks nog voorkomen en vaak niet meer gekend zijn, bemoeilijkt deze taak. Vaak is het amper hard te maken of het om een bestaande of onbekende soort gaat of over een lokale naam voor een algemeen bekende soort. Eigenlijk kan je dit maar met zekerheid zeggen na DNA analyse. Werk voor de toekomst…
Dit LEADER-project kwam tot stand met de steun van
Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland
7
Inhoudstafel DE HOOGSTAMBOOMGAARD IN HET MEETJESLAND............................................................................................................................................................................. 11 De fruitboom – onderdelen en types.................................................................................................................................................................................................................... 11 Zaailing en cultivar ...................................................................................................................................................................................................................................................................................... 14 Lekkernijen dankzij de bijen........................................................................................................................................................................................................................................................ 19 Bestuiving, bevruchting en vruchtvorming................................................................................................................................................................................ 19 Vrucht versus schijnvrucht........................................................................................................................................................................................................................................... 21 FRUITTEELT IN VROEGER TIJDEN.......................................................................................................................................................................................................................................................... 22 Fruit en de markt – de boomgaard, goud waard.......................................................................................................................................................................... 29 De teloorgang van de hoogstamteelt................................................................................................................................................................................................................. 34 Fruitpluk in laagstam- en hoogstamteelt........................................................................................................................................................................................................... 36 Bewaring en verwerking van hoogstamfruit............................................................................................................................................................................................... 42 HOOGSTAMFRUIT VANDAAG, lange of korte keten................................................................................................................................................................................ 44 Lange of korte keten................................................................................................................................................................................................................................................................................ 44 Behoud van hoogstamboomgaarden, fruitrassen en genetische diversiteit............................................................................ 46 ECOLOGIE....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 47 Bewoners van de hoogstamboomgaard....................................................................................................................................................................................................... 47 Plaag en behandeling.......................................................................................................................................................................................................................................................................... 48 ZELF AAN DE SLAG.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 51 De bodem ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 51 Plantafstanden, inrichting en soortenkeuze................................................................................................................................................................................................ 52 Aanplanten............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 54 Compost....................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 57 Groei en snoei........................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 57 De vorm bij aankoop........................................................................................................................................................................................................................................................... 57 Plantsnoei.................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 58 Vormsnoei................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 58 Bescherming tegen vraat............................................................................................................................................................................................................................................................... 59 Bemesting....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 61 ‘MEETJESLANDSE’ FRUITVARIËTEITEN......................................................................................................................................................................................................................................... 63 APPEL - Malus domestica................................................................................................................................................................................................................................................................. 69 Berglander – Vlaamse Bellefleur?................................................................................................................................................................................................................ 71 Brabantse Bellefleur – Enkele Bellefleur – Winterbellefleur?....................................................................................................................... 73 Canadareinette – Reinette de Canada – Hollandse Reinette.......................................................................................................... 75 Dubbele Bellefleur – Ossekop – Franse Bellefleur?...................................................................................................................................................... 77 Kaprijkse Bellefleur.................................................................................................................................................................................................................................................... 77 Goudreinette....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 79 Jacques Lebel – Double des Vosges..................................................................................................................................................................................................... 81 James Grieve....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 83 Kattekop – Calville de Saint-Sauveur.................................................................................................................................................................................................... 85 Keuleman – Schaapsmuil .......................................................................................................................................................................................................................................... 87 Marbrée de Watervliet...................................................................................................................................................................................................................................................... 89 Oogstappel – Transparante Blanche.................................................................................................................................................................................................... 91 Pladei – Reinette d’ Espagne............................................................................................................................................................................................................................... 93 Reine des Reinettes – King of the Pippins - Goldparmäne......................................................................................................................... 95 Roem van Zomergem – Wintercitroen?........................................................................................................................................................................................... 97
8
Sterappel – Sterreinette – Reinette Étoilée................................................................................................................................................................................. 99 Trezeke Meyers – Reinette de Landegem?.......................................................................................................................................................................... 101 Winterparadijs................................................................................................................................................................................................................................................................................. 103 Winterrambour – Winterstreeping .......................................................................................................................................................................................................... 105 KERS - Prunus avium & KRIEK - Prunus cerasus................................................................................................................................................................................... 107 Boterkers – Buttner’s Yellow................................................................................................................................................................................................................................... 109 Brugse Kortsteelkriek – Montmorency à Courte-queue................................................................................................................................ 109 Lindekers / Early Rivers.................................................................................................................................................................................................................................................... 111 Meikers – Anglaise Hâtive........................................................................................................................................................................................................................................ 111 Noordkriek – Morel ............................................................................................................................................................................................................................................................... 112 Zwarte Kraker – Bigarreau Noir...................................................................................................................................................................................................................... 113 PEER - Pyrus communis..................................................................................................................................................................................................................................................................... 115 Beurré Hardy – Brigadierpeer ......................................................................................................................................................................................................................... 117 Bruine Kriekpeer.......................................................................................................................................................................................................................................................................... 119 Catillac – Chartreuse - Kanonbal ?...................................................................................................................................................................................................... 121 Clapp’s Favourite.................................................................................................................................................................................................................................................................... 123 Conférence .................................................................................................................................................................................................................................................................................... 124 Doyenné du Comice – Poire de Neige - Beurré Blanc................................................................................................................................... 125 Dubbele Flip – Beurré de Mérode........................................................................................................................................................................................................... 126 Kraaipeer................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 127 Légipont – Fondante de Charneux..................................................................................................................................................................................................... 129 Poire Seigneur d’ Esperen en Poire des Deux Soeurs......................................................................................................................................... 131 Saint Rémy - Bellisime d’Hiver........................................................................................................................................................................................................................... 133 Wijnpeer – Calebasse à la Reine – Syn. Calebasse de Belgique............................................................................................... 135 Williams Bon Chrétien – Bon Chrétien Williams............................................................................................................................................................... 137 Winterkeizerin – Donderpeer?......................................................................................................................................................................................................................... 139 Zomerkeizerin – Sleidingse keizerin......................................................................................................................................................................................................... 141 PRUIM - Prunus domestica......................................................................................................................................................................................................................................................... 143 Belgische Blauwe – Bleue de Belgique......................................................................................................................................................................................... 144 Dubbele Kwets – Altesse double – Italiaanse Kwets............................................................................................................................................ 145 Kerrebroek ........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 146 Belle de Louvain ..................................................................................................................................................................................................................................................... 147 Mirabelle de Nancy – Mirabelle grosse........................................................................................................................................................................................ 148 Miselaantjes – Mebliaantje – Mirabolaan .............................................................................................................................................................................. 148 Poeselse Blauwkes – Pamelse Datjes? – Early Rivers Prolific?.............................................................................................................. 151 Queen Victoria – Reine Victoria................................................................................................................................................................................................................. 152 Reine Claude d’Althan – Conducta – Reine Claude Conducta ............................................................................................ 152 Reine Claude d’ Oullins – Reine Claude Précoce – Oullins Golden.................................................................................... 153 Reine Claude Verte – Reine Claude Ddorée – Reine Claude Ancienne.................................................................. 153 DIVERSEN...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 155 Kweepeer – Cydonia oblonga..................................................................................................................................................................................................................... 155 Okkernoot – Juglans nigra..................................................................................................................................................................................................................................... 157 BIBLIOGRAFIE....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 158 Boeken, bladen, tijdschriften en publicaties...................................................................................................................................................................... 158 Digitale bronnen ..................................................................................................................................................................................................................................................................... 159 Mondelinge Bronnen........................................................................................................................................................................................................................................................ 160 NUTTIGE ADRESSEN.................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 161 VOORBEELDBOOMGAARDEN ............................................................................................................................................................................................................................................................ 164 COLOFON.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 167
9
Oude perelaar in bloei Foto: John Maenhout
10
DE HOOGSTAMBOOMGAARD IN HET MEETJESLAND Een hoogstamboomgaard is een groep hoogstammige fruitbomen, meestal in rasterverband aangeplant in grasland. Onder de bomen graast vaak het vee. In dit geval worden de bomen beschermd tegen vraaten schuurschade. Ook de stamvoet van de bomen wordt goed beschermd.
De fruitboom onderdelen en types Een fruitboom bestaat uit verschillende delen: wortelgestel, onderstam en ent. Soms wordt ook een tussenstam gebruikt. Uit de ent groeit de kroon met de gewenste variëteit(en). Fruitbomen worden onderscheiden in leifruit en laagstam, halfstam en hoogstam, afhankelijk van de lengte en keuze van de onderstam (eventueel met tussenstam).
Variëteit= gewenste vrucht Ent-variëteit
Tussenstam
Hoogstam: geënte fruitboom met een takvrije onder- of tussenstam van 180cm tot 230cm. Halfstam: geënte fruitboom met een takvrije stam van 120cm tot 150cm, meestal ca. 130cm, en net als hoogstammige appel- en perenbomen geënt op een onderstam.
Ent-tussenstam Onderstam
Laagstam: geënte fruitbomen met een takvrije stam van 60cm tot 90cm, meestal geënt op een zwakkere onderstam.
11
Plaats van de oude veredeling is zichtbaar als vergroeiing in de stam; hier bij appelaar, rechtsboven bij perelaar
Leifruit(boom): fruitboom met een stamhoogte van 30cm tot 200cm of hoger, met een stam - vrij van takken en hoofdtakken - die verticaal en/of horizontaal wordt geleid; leifruit wordt ieder jaar gesnoeid, zodat de boom niet buiten de voorziene vorm kan groeien. Leifruit wordt in tegenstelling tot laagstam niet op een zwakke onderstam geënt.
Wildeling, zaailing: fruitboom gegroeid uit zaad. Geteelde hoogstamfruitbomen selecteert men op gunstige eigenschappen zoals bewaring, smaak en kleur van het fruit, groeikracht, ziektebestendigheid,… Van een fruitboom, opgekweekt uit zaad en niet geënt, zijn er nooit twee gelijke exemplaren. Op zaailingen wordt wel geënt. Soms rechtstreeks op de onderstam, soms met behulp van een tussenstam. Onderstam: gedeelte van de gekweekte fruitboom dat wortelt in de grond. Hierop wordt laag bij de grond de tussenstam geënt, of komt op de gewenste hoogte rechtstreeks de gewenste variëteit. Onderstammen worden uit zaad gekweekt.
Noël Poppe (°1942), Sint-Laureins “De Goudreinette van vandaag is niet meer dezelfde als vroeger, ik weet niet hoe dat komt. Ze bewaarden veel beter, en hadden een gelere schil, zonder blos.” Noël Poppe (°1942), Sint-Laureins (nvdr: zou het kunnen dat er andere onderstammen werden gebruikt?)
12
“Enten en griffelen op de boomkwekerij was meestal de taak van de vrouwen. De mannen zaten meestal op de planterij, dat was het zwaardere werk.” Hubert Ledeganck (°1954), Ursel
Tussenstam: de zichtbare stam bij geënte appel-, peren- en soms ook pruimenvariëteiten. Meest gebruikte tussenstam voor pruimen is de Reine Claude d’ Althan. Peren krijgen soms de ‘Keizerin’ of ‘Beurré Hardy’ als tussenstam maar men kweekt ook zonder tussenstam. Keuleman of andere groeikrachtige appelvariëteiten leveren de tussenstam voor appelbomen. Enten/Griffelen: een stuk twijg, een ‘oog’ (= knop) of een ander stuk van een plant overzetten op een andere plant, zodat beide vergroeien en verder gemeenschappelijk voortleven. Hierbij moeten de cambiumlagen (buitenste, levende delen van de tak of stam) van beide zo goed mogelijk met elkaar in contact gebracht worden. Enten gebeurt in de eerste plaats om bomen te vermeerderen (ongeslachtelijke voortplanting), maar ook om bomen ‘om te enten’ (bv. indien voor een andere variëteit wordt gekozen) of om gesteltakken bij te plaatsen. Tussen de ent en de plant waarop wordt geënt moet een zekere verwantschap bestaan, anders slaagt de ent niet. Er bestaan verschillende manieren om te enten: de spleetent, de kroonent, de plakent, de oculatie (oog), … Ras / variëteit: binnen een bepaalde soort bestaan er heel veel verschillende cultuurvormen, dit noemen we het ras of de variëteit. Dit is ook de naam die de boom draagt, bv. de peer ‘Conférence’ of de appel ‘Jonagold’.
Oculeermessen, onontbeerlijk in de teelt van fruitbomen
Verse twijgen, klaar om op de onderstammen geënt te worden
13
Appelaar in zomertooi, Nevele
Zaailing en cultivar De voortplanting bij fruitbomen kan zowel geslachtelijk als ongeslachtelijk gebeuren. Afhankelijk daarvan zullen de genetische eigenschappen al dan niet ongewijzigd of gecombineerd worden doorgegeven. Bij de vermeerdering van fruitvariëteiten wordt steeds gekozen voor ongeslachtelijke voortplanting, met technieken als enten, oculeren, stekken,… Op die manier komen alle eigenschappen van de ‘moederplant’ uiteindelijk ook terecht in de nakomelingen. De keuze van onderstam wordt bepaald in functie van verschillende factoren: de soort (appel, peer, kers,…), de uiteindelijke vorm van de boom (laagstam, halfstam of hoogstam), de kwaliteit van de grond en natuurlijk ook de verenigbaarheid met de variëteit. Wil je een identieke onderstam als de mooie, oude, lekkerste fruitboom bij de buren, dan kan je proberen een stek te nemen van een stamscheut, of je zoekt een worteluitloper. Niet evident, maar het kan. Door het op elkaar enten van de verschillende delen is de hoogstammige fruitboom al vlug 4 tot 6 jaar oud alvorens hij verkocht kan worden. Het enten op gekweekte onderstammen, omwille van specifieke kwaliteiten, is een vrij recent gegeven. Vroeger kweekte de landbouwer vaak zelf de ‘wildelingen’. De gewenste rassen werden er dan later ter plaatse op geënt.
14
Voor laagstam appelbomen wordt in het algemeen gebruik gemaakt van onderstammen van de East-Malling EM- en M-types bv. M26, M9 (zwakker, voor voedzame, goed gedraineerde grond) of MM106 (sterkere groei). Op de onderstam wordt de gewenste variëteit geënt.
In het onderzoekscentrum voor teelten en planten van East Malling, nabij Kent (GB), worden onderstammen geselecteerd en verder gekruist met onderstammen uit andere proefcentra. Zo werden M-onderstammen gekruist met ontwikkelingen uit het centrum van Merton (GB) en ontstonden MM-types.
Bij halfstammen en hoogstammen plaatst men de ent op een zaailing of wildeling (gekweekt uit de pitten van appels). Toch worden ook verschillende types onderstammen gebruikt (type East Mailing 7, 16, 25,…). Door het gebruik van een onderstam worden de verschillen in groeikracht gereduceerd in vergelijking met het gebruik van een wildeling. In sommige gevallen gebruikt men een tussenstam. Dit gebeurt wanneer de zaailing en de gewenste variëteit niet verenigbaar zijn, of wanneer men de boom meer ziekteresistent wil maken. Meestal kiest men hiervoor Keuleman of Pomme d’Or.
Laagstam peren worden meestal geënt op een onderstam Kwee Angers type A of Kwee C (commerciële teelt). Wanneer Kwee niet verenigbaar is met de gewenste variëteit, dan wordt een tussenstam gebruikt (bv. Beurré Hardy, Triomphe de Vienne of de Curé). Hierop wordt vervolgens de gewenste variëteit geënt. Zoals appels, worden halfstam en hoogstam peren vaak geënt op een zaailing of wildeling (uit pitten). Bij onverenigbaarheid met de gewenste variëteit wordt tussen zaailing en ‘veredeling’ een tussenstam gebruikt. (bv. Beurré Hardy, Beurré Lebrun …)
Kerselaar groeit breed uit, Zomergem
Kleine bomen en struiken van pruim (en ook perzik, abrikoos en amandel) worden op een onderstam St-Julien A geënt. Bij laagstammen gebruikt men geen tussenstam. Half- en hoogstammen worden geënt op Myrobolaan; soms ook op zaailing van Belle de Louvain. Als tussenstam, indien er een onverenigbaarheid bestaat, kunnen Belle de Louvain, Queen Victoria of Reine Claude d’ Althan gebruikt worden.
Perelaar in bloei, Knesselare
Gisela 5 is de nieuwste onderstam bij de teelt van laagstam kersen. Aangezien krieken van nature zwakke groeiers zijn, wordt ook voor de teelt van laagstam kriek een zaailing van boskers (Prunus avium) gebruikt. Half- en hoogstamkers wordt tegenwoordig geënt in drie delen. Onderaan een zaailing boskers, tussenin een tussenstam F12/1 (resistent tegen kanker en mooie rechte stam) en bovenaan de gewenste variëteit.
Pruimelaar, de vroegste bloeier, tussen Maldegem en Eede
15
Hoogstam mispel en kweepeer worden meestal op meidoorn geĂŤnt. Oude notelaars die je vaak in de buurt van een boerderij aantreft, zijn meestal uit zaad vermeerderd. Toch worden ook veredelde notenbomen te koop aangeboden. Deze variĂŤteiten werden geselecteerd op basis van de kwaliteiten en de grootte van de vruchten. In veel gevallen worden deze geĂŤnte bomen minder omvangrijk in vergelijking met hun uit zaad vermeerderde familieleden.
Een twaalftal okkernoten domineren het erf, Nevele
16