Nic Balthazar over zijn nieuwe klimaatdocumentaire: ‘De wereld om zeep helpen zou heel illegaal moeten zijn’

“We kunnen de klimaatcrisis zeker oplossen. De vraag is alleen of we op tijd zullen zijn.” In de cafetaria van het Gentse kunstencentrum VIERNULVIER gebruikt Nic Balthazar zijn koffielepel als metafoor. Terwijl hij het bestek op de rand van de tafel laat balanceren, vertelt hij dat het bij de klimaatverandering eveneens onmogelijk is om te voorspellen wat voor het uiteindelijke ‘omslagpunt’ zal zorgen. Zodra dat kantelpunt bereikt wordt, ontstaat echter een kettingreactie die onmogelijk te stoppen is. Als de lepel valt, is het te laat.

Balthazar engageert zich daarom al jaren. Eerst via video’s en manifestaties als Dance for the Climate en Sing for the Climate, later tijdens een rechtszaak die hij en anderen tegen de Belgische overheden aanspanden en nu met Duty of Care. “Een kleine garnaal uit een Nederlands dorp die een van de grootste multinationals ter wereld aanklaagt. Dat is de basis voor een goed verhaal.”

U bent vooral bekend als fictieregisseur. Waarom brengt u dit verhaal als een documentaire?

“Na de opnames van Everybody Happy in 2016 nam ik me voor om een fictieve klimaatfilm te maken. Ik werkte aan een scenario in boekvorm dat mijn producent ook wel goed vond, maar hij stelde zich meteen de vraag wie een bioscoopticket zou kopen om zo’n klap van de hamer te krijgen.

“Later lag het plan op tafel om een biopic over Greta Thunberg te maken. Ik had zelfs de filmrechten van het boek dat haar moeder schreef en ik werkte een jaar lang aan een scenario. De focus zou liggen op de moeilijke jaren voor Greta’s eerste schoolstaking. Een fantastisch verhaal, een meisje dat zichzelf redt door de wereld te proberen te redden. Maar later weigerde ze omdat ze haar zus wilde beschermen. Zij koos niet voor die bekendheid.

“Uiteindelijk stootte ik op het verhaal van Roger Cox, die net de zaak tegen Shell ging pleiten. Daar konden we bij zijn, wat natuurlijk erg interessant is. En omdat de realiteit soms nog straffer is dan de fictie werd het een docu.”

Het david-en-goliathverhaal is meeslepend, maar in welke mate is Cox ook een pionier binnen de klimaatrechtspraak?

“Hij heeft mee het grondplan uitgetekend van hoe zulke zaken in hun werk kunnen gaan. Want recht is niet altijd hetzelfde als rechtvaardigheid. Ondanks de geldende milieuwetten zijn de zeeën, de rivieren en de atmosfeer toch vervuild. Het milieurecht blijkt daarbij een doekje voor het bloeden te zijn waarbij we rekening houden met vervuiling en vooral vragen om het niet erger te maken dan het al is. Er zijn voorstellen voor nieuwe wetten, maar daar wordt sterk tegen gelobbyd.

“Cox heeft er daarom voor gekozen om zich op de wettelijke zorgplicht te beroepen. Die houdt in dat je niet het recht hebt om mensen in gevaar te brengen als je weet dat wat je doet gevaarlijk is. Wie CO₂ in de lucht blijft pompen terwijl de wetenschap aantoont dat zoiets tot onherstelbare schade leidt, verzaakt aan die plicht. Op basis van die simpele rechtsprincipes en de mensenrechten zijn naast Shell en de Nederlandse overheid ook de Belgische, Franse en Duitse regeringen veroordeeld.”

Bedrijven als Shell zouden heel wat minder succesvol zijn als burgers hun levensstijl aanpasten. Welk belang hecht u aan die individuele verantwoordelijkheid?

“Met de redenering die je aanhaalt worden mensen al decennialang in een persoonlijk schuldgevoel vastgezet. Zelfs kinderen krijgen te horen dat ze eerst in de spiegel moeten kijken, maar de klimaatstrijd begint niet bij jezelf. Hoewel je natuurlijk alles moet doen wat in je eigen macht ligt, kun je als burger je heel weinig doen dat een grote impact heeft. Natuurlijk is het mogelijk om vaker de fiets of het openbaar vervoer te nemen of om geen vlees meer te eten, al moet je uiteindelijk nog steeds je huis verwarmen. We moeten af van de Joke Schauvliege-achtige logica waarbij het allemaal onze schuld is want mensen willen het daardoor niet meer weten.

“Er is nood aan gigantische omslagen die ons energie-zekerder, veiliger, gezonder en zelfs rijker kunnen maken. In 2050 mogen we geen CO₂ meer uitstoten, maar tijdens lezingen merk ik dat zelden meer dan 20 procent van de mensen dat echt beseft. Bedrijfsleiders en politici zijn vaak niet beter op de hoogte. Daarom blijft die gedachte dat we individuele aanpassingen volstaan ook leven.”

Het publieke discours over de klimaatstrijd is vrij gepolariseerd. Groene maatregelen worden vaak als duur en elitair voorgesteld. Hoe kijkt u naar die framing?

“Ik vind het spijtig dat die vaak kortzichtige redeneringen herhaald worden tot iedereen ze voor waar aanneemt. Terwijl iedereen nu wel begint in te zien dat we Poetin nu zouden kunnen uitlachen als de energietransitie al uitgevoerd was. Denk ook aan energiecoöperaties als Ecopower. Gewone burgers scharen zich daarvoor samen en investeren in zonnepanelen of windmolens. Zij zijn veel beter beschermd tegen de stijgende energieprijzen. Waarom wordt dat verhaal niet gebracht?

“Laat ons mensen die niet vermogend zijn meenemen in een systeem waarbij elke dakpan tegelijkertijd een zonnepaneel is. De technologie daarvoor ligt al lichtjaren klaar en wordt steeds performanter en goedkoper. Maar de aanpassingen worden tegengehouden door de rijkste machtsgroeperingen ter wereld.

“De hoge prijzen zijn bovendien deels een keuze. Waarom is een hamburger bij McDonald’s zoveel goedkoper dan een vegetarisch alternatief? Omdat het vlees zwaar gesubsidieerd wordt. We kunnen dat veranderen en ermee stoppen.”

Hoe groot is de kans dat de politiek zulke vergaande maatregelen ooit zonder juridische dwang zal nemen?

“Bruno Tobback (Vooruit, PN) zei ooit dat hij wist wat er met leefmilieu moest gebeuren, maar dat hij niet herverkozen zou worden als hij het ook effectief deed. Die uitspraak zal hem blijven achtervolgen.

“Dat kortetermijndenken leeft ook buiten de politiek en het heeft belangrijke gevolgen. Als de Vesder buiten haar oevers treedt en noodweer aan veertig mensen het leven kost, is er twee maanden lang aandacht voor de klimaatverandering. Daarna ebt ze weer weg. Onze psyche en het directe beloningssysteem waarmee ons brein werkt zijn simpelweg niet aangepast aan dat soort uitdagingen.”

U sprak eerder over hoe weinig tijd er nog is om een onomkeerbare klimaatcatastrofe af te wenden. Zijn acties als Dance of Sing for the Climate dan niet te vrijblijvend?

“Wereldwijd zongen al bijna een half miljoen mensen mee tijdens die actie, dan sta je plots aan de zijde van de premier en onze vele klimaatministers. Mijn vader is historicus van de arbeidersbeweging en hij vertelt dat het pad naar het algemeen enkelvoudig stemrecht op een gelijkaardige manier begon. Met mensen die de straat op kwamen.

“Je weet nooit welke druppel precies de doorslag geeft, maar ik ben fier dat mensen als Anuna De Wever of Luisa Neubauer nu vertellen dat Sing for the Climate hen als kind inspireerde. Daarnaast denk ik inderdaad dat je onderhand naast de lieve of brave acties ook burgerlijke ongehoorzaamheid en Extinction Rebellion nodig hebt. Net zoals er inspanningen nodig zijn om politici te beïnvloeden en bedrijven van binnenuit te veranderen. Je hebt het allemaal nodig. Daarom ben ik ook met die hardere actievorm begonnen.”

In welke mate speelden frustraties een rol bij die beslissing?

“Die speelden wel mee. Tijdens alle bijeenkomsten zeiden politici dat ze ons begrepen. In 2009 mochten we na een Dance for the Climat- actie met toenmalig minister van Klimaat Paul Magnette (PS, PN) zelfs mee naar de Klimaatconferentie in Kopenhagen. Welwillende wereldleiders als Barack Obama en Angela Merkel waren daar, en de atmosfeer was ongelooflijk.

“We dachten dat wij hielpen om dat te laten gebeuren. Tot het tijdens de laatste avond van de onderhandelingen misliep en de olifant een muis baarde. Ik stond buiten te huilen met Jill Peeters en vroeg me af hoe het verder moest. Want als het toen niet gebeurde, wanneer dan wel? Ik dacht dat de toekomst van mijn kinderen dan toch verpest was.”

Vijf jaar later stuurde u met de vzw Klimaatzaak een ingebrekestelling naar de vier Belgische overheden. Hoe overtuigd was u destijds van de slaagkansen van die zaak?

“Ik geloof absoluut in het potentieel van klimaatzaken, maar België blijft ook op dat vlak een te duchten kluwen. Het is hier zo makkelijk om de verantwoordelijkheid door te schuiven naar andere gewesten. Voor handige juristen is het al te makkelijk om het proces zes jaar te vertragen met de kafkaiaanse vragen waar en in welke taal er best gepleit zal worden. Dat gebeurde bij ons, maar in juni oordeelde de Brusselse rechtbank dat de afwezigheid van een doortastend Belgische klimaatbeleid de wettelijke zorgplicht en de mensenrechten schendt. Daarna gebeurde er niets, Alexander De Croo (Open Vld, PN) gaf zelfs geen statement.

“Door de scheiding der machten zou het perfect mogelijk lijken om geen gevolg te geven aan het vonnis, terwijl dat in Duitsland al na drie weken gebeurde. Daarom zijn we in beroep gegaan, in 2023 wordt de zaak opnieuw behandeld. Dat is snel, want de beroepstermijnen kunnen normaal oplopen tot tien jaar. Zo laat nog pleiten is net als een huis blussen wanneer het al platgebrand is. Dat de rechters het dossier nu al behandelen, toont dat ze begrijpen hoe belangrijk het is.”

In afwachting daarvan gaat u door met het Klimaatbetoog, een televisielezing die zich deels op jongeren richt. Zijn zij ontvankelijker voor uw boodschap dan oudere generaties?

“Ik hoor oudere mensen vaak zeggen dat het nog wel een tijdje zal duren. Als je daarover nadenkt, is dat de vreselijkste uitspraak die je kunt doen. Niemand neemt het je grootmoeder kwalijk als ze zoiets zegt, al denk ik wel dat het lelijk kan uitpakken. We zien nu al hoe een perfecte storm ontstaat waarbij het duidelijk wordt dat veel mensen nog met ernstige gevolgen te maken zullen krijgen.

“Ik heb zelf twee kinderen op de wereld gezet, wat eigenlijk de zwaarste daad van klimaatschade is, en merk dat zij de brand mee willen blussen. Het is daarbij een gevecht om te durven kijken naar wat er gebeurt en ondertussen vrolijk te blijven. Zodat je met positieve energie actie blijft ondernemen.”

Generatiedenken is ook niet altijd productief. Tijdens de Clap for Climate-actie op Pukkelpop werd u samen met Anuna De Wever door jongeren uitgejouwd. Hoe kijkt u daarop terug?

“Oorspronkelijk wilden we de actie voor het concert van headliner Billie Eilish laten plaatsvinden. Dat zou prachtig geweest zijn, maar festivalorganisator Chokri Mahassine zette ons in de Boiler Room. Dat is een discotheek waar mensen, vaak stevig aangeschoten, begrijpelijkerwijs geen boodschap hadden aan onze actie. Het was een gigantische strategische fout van mij om daarop in te gaan en om te denken dat het beter was dan niets. De helft van het publiek deed mee, anderen wisten niet wat er gebeurde of riepen al eens ‘boe’.

“Maar sociale media deden de rest. Alle andere festivals waar de actie lukte, kregen geen weerklank. Maar dit boegeroep haalde het nieuws. De actie waarmee we wilden tonen dat de klimaatbeweging niet dood was, deed het tegenovergestelde.

Hoe vond u na die actie de moed om verder te gaan?

“Ik was echt even kwaad, maar ik trok me op aan de energie van de Greta’s en de Anuna’s van deze wereld. Het was ook fantastisch om de energie op de vergaderingen van Youth for Climate te zien. Ik merkte daar dat de beweging nog springlevend is en elke dag breder wordt.

“Die energie hielp ook om de documentaire te maken. We richten ons daarmee ook sterk op juridische groepen en rechtenfaculteiten over de hele wereld. Als nog maar een op de tien studenten door de film daar inziet dat het mogelijk is om met een diploma te doen wat mensen als Cox doen, helpen we een mondiale revolutie mogelijk maken. Want het moet vanaf morgen heel erg onwettig zijn om de aarde en de toekomst om zeep te helpen.”

Duty of Care is vanaf 7 september te zien in de bioscoop.