De grote boze wolf wordt steeds minder boos
Er was eens een sprookje, en dat bleef altijd hetzelfde. Maar het veranderde ook. Dat blijkt uit een vergelijking van honderden versies van Roodkapje.
Is Roodkapje een zelfstandig meisje dat eigenhandig afrekent met de wolf? Of is ze een willoos slachtoffer dat niet beseft wat er precies gebeurt? Zó verschillend zijn de 427 Nederlandse versies van Roodkapje die onderzoekers van de Radboud Universiteit verzamelden. Uit hun analyse blijkt dat het sprookje zich de afgelopen twee eeuwen gradueel ontwikkelde. Te radicale plotwijzigingen gingen - en gaan - er bij het grote publiek niet in. Het is voor het eerst dat de computer is gebruikt om de evolutie van het wereldberoemde sprookje in kaart te brengen.
Elke nieuwe uitgave van Roodkapje heet terug te grijpen op een van de twee klassieke oerversies van het sprookje. Maar uit de data-analyse van de RU, inmiddels gepubliceerd door de Royal Society Open Science, blijkt dat niet het geval. Sinds het eind van de 18de eeuw kopiëren auteurs telkens vrij recente versies van het sprookje met enkele kleine aanpassingen.
Wijn
'Het is een cultureel evolutionair proces', zegt computationeel etnoloog Folgert Karsdorp. Zo verandert de fles wijn die Roodkapje voor oma meeneemt, in een fles bosbessensap zodra men beseft dat een zieke minder gebaat is bij alcohol. En de wafeltjes worden kadetjes.
In vroeg 19de eeuwse versies, als er meer aandacht komt voor opvoeding en de kindertijd als speciale levensfase, komt de nadruk op de moraal te liggen, gehoorzaamheid vooral. Ook de wolf verandert. Hij wordt steeds minder agressief. En het is niet zomaar een wolf, maar dé wolf - een uniek sprookjespersonage - die het drama trouwens met de tijd steeds vaker overleeft.
Tot de 19de eeuw is de Franse oerversie van Perrault het populairst in Nederland. 'In die variant worden jonge, 17de eeuwse hofdames gewaarschuwd voor zoetgevooisde tweebenige verleiders', aldus Karsdorp. Deze Roodkapje kent geen happy end. De Duitse versies van Grimm (vanaf 1820) wordt in Nederland pas veertig jaar later populair omdat goede vertalingen lange tijd uitblijven. Grimm laat Roodkapje overleven en is sowieso minder gruwelijk. In heel oude versies moet Roodkapje bijvoorbeeld het vlees van haar grootmoeder opeten.
Precies
Sprookjeskenner Vanessa Joosen van de Universiteit van Antwerpen is enthousiast dat Karsdorp zoveel verschillende en complete Roodkapjes heeft gedigitaliseerd. 'Daardoor kun je er verschillende programma's op loslaten en heel precies onderzoek doen.' Zelf heeft Joosen handmatig onderzoek gedaan naar de Nederlandse vertalingen van Sneeuwwitje. Ook zij concludeerde dat de vertalers geen gekke bokkesprongen maken maar dicht bij de andere Nederlandse versies bleven.
Van de meeste sprookjes bestaat een standaardversie, meestal terug te vinden in de Disney-verfilming. Die is er van Roodkapje niet. De onderzoekers namen Roodkapje als uitgangspunt omdat het relatief kort is. Dat vereenvoudigde het met de hand overschrijven van heel oude, kwetsbare uitgaven van onder meer pop-upversies van het verhaal. Vervolgens konden er data-analyses op losgelaten worden.Nieuwe uitgaven van Roodkapje grijpen meestal terug op versies die gemiddeld 20 jaar oud zijn. 'Wellicht zijn dat de versies die de auteur als kind gehoord heeft, of die hij zijn eigen kind heeft voorgelezen', aldus Karsdorp.
Of we iets aan deze studie hebben voor de discussie over Zwarte Piet? Karsdorp: 'Als verhalen in ons collectieve geheugen zitten, remt dat de acceptatie van al te radicale veranderingen. Zo hoort het niet, is dan de reactie. Iets dergelijks zie je bij de zwartepietendiscussie.'
Van de meeste sprookjes bestaat een standaardversie, maar niet van Roodkapje.