De Russische maatschappij gaat ten onder aan een morele catastrofe, aan machteloosheid, alweer vooral onder de mannen

Twee weken geleden, op de eerste dag van de lente, is in Moskou op de Borisovskoje-begraafplaats Aleksej Navalny begraven. Dit weekend worden in Rusland verkiezingen gehouden, waarvan het resultaat bekend is: de moordenaar van Navalny zal opnieuw als president beëdigd worden. De ellende die hij het Oekraïense, maar ook zijn eigen, volk heeft aangedaan is niet te peilen. Hij heeft al honderdduizenden mensen de dood ingejaagd en verminkt, miljoenen heeft hij tot kwaad aangezet, en dat niet alleen in ons land, maar in de hele wereld. Putin is my nigga, America is shit! – riep onlangs een jonge Europeaan tegen me, toen hij mijn Russische paspoort zag – aan wat voor invloed, onder welke omstandigheden, heeft hij blootgestaan?

De door de dictator begonnen oorlog en de politieke repressies hebben hun kwalijke uitwerking niet gemist. Van al die groepen binnen de bevolking, uit verschillende culturen van dat veelzijdige Rusland, zijn er maar twee over: de mensen die door onverschillig zwijgen of met luide kreten het regime steunen, en anderen die vervolgd worden en zich opstellen tegenover het regime.

Het land is zwart-wit geworden en zal dat tot het eind van de oorlog en de tirannie blijven, dat wil zeggen: zolang hij leeft, de man met de lege ogen, het nare, spottende lachje en de dode ziel. In de kwarteeuw dat hij het land regeert is hij voor onze ogen – en doordat wij het hebben laten gebeuren – veranderd in een brok niet op zichzelf reflecterend kwaad, alsof hij het plan van de duivel tot uitvoering wil brengen: de wereld en zichzelf vernietigen, zoals een kankergezwel zichzelf doodt door het lichaam waarin hij huist te vernietigen. Maar genoeg over hem, de antiheld, laten we denken – en laten we altijd blijven denken – aan die echte held, Aleksej Navalny.

In zijn te korte leven (47 jaar) heeft Navalny veel verschillende dingen gedaan. Toen hij in 2013 plotseling toestemming kreeg deel te nemen aan de burgemeestersverkiezing in Moskou, heb ik hem zo’n anderhalf uur gesproken over onder meer de problemen in de gezondheidszorg. Ik herinner me dat ik bang was dat ik een jonge Jeltsin zou ontmoeten, ervan overtuigd een uitverkorene te zijn – zo iemand die graag anderen op de schouder klopt – maar ik zag een jongeman die ervoor openstond veel te leren. Op geen enkel moment had ik het gevoel dat ik hem niet kon tegenspreken, geen ‘nee’ kon zeggen. Over wat Navalny gedaan heeft en wat voor man hij was, moeten anderen maar schrijven, mensen die hem goed gekend hebben. Maar ‘zijn leven is voorbij, een legende is geboren’ – en centraal staat daarin de heldendaad van Navalny: zijn vrijwillige terugkeer naar Rusland na zijn wonderbaarlijke herstel in Duitsland.

Een paar maanden terug poneerde een bekende hoogleraar in een van de geesteswetenschappen, de auteur van een grote hoeveelheid boeken, publiekelijk de stelling dat iedereen wel eens fouten maakt en dat Aleksej Navalny ook een fout had gemaakt op het moment dat hij zich vrijwillig overleverde aan de handen van zijn vervolgers en vergiftigers. Nu is zijn stem, zei de hoogleraar, niet te horen, terwijl hij als hij in het Westen was gebleven, een krant of een universiteit had kunnen oprichten. Ik probeerde daar wat tegenin te brengen (als iemands stem hoorbaar was, dan was het wel die van Navalny), maar de hooggeleerde bleek ook de kruisdood van Christus als een fout te beschouwen (die had ook iets op poten kunnen zetten, een ziekenhuis bijvoorbeeld). De regels van Nekrasov, die we in de schoolbanken lazen, mochten evenmin baten:

Want niemand kan het goede ooit behalen
Zonder bereidheid met zijn leven te betalen

Het is niet anders, andermans dapperheid is voor sommigen een bron van vreugde en inspiratie, voor anderen reden tot ergernis of boosheid. Uitstijgen boven die kleingeestige reactie op de heldendaad van iemand anders is niet eenvoudig, meestal onmogelijk.

Toen op 13 januari 2021 bekend werd dat Aleksej Navalny zou terugkeren naar Moskou schreef ik het volgende op mijn Facebook-pagina. “Ik was eens in het circus waar ook koorddansers optraden. Het orkest zweeg, het duizelde mij van angst voor wat er met hen kon gebeuren. En ineens klonk in die complete stilte een kinderstem: ‘Goed gedaan, jongen! Hou vol, jongen!’ Bij het horen van het nieuws van vandaag kreeg ik hetzelfde gevoel van duizeling en net als dat kind had ik de aandrang om iets te roepen.”

De bewondering voor de nog maar net als door een wonder genezen Navalny tijdens die januaridagen deed ons de vrees voor zijn lot vergeten. Het leek ons dat hij precies wist wat hij deed. We vergeleken hem soms met Napoleon op de brug van Arcole, dan weer met Ivan, de held uit de Russische sprookjes, of zelfs met de valse troonpretendent (waarover Poesjkin schreef: “Fortuna is hem blijkbaar welgezind; dus, vrienden, laat ons evenmin versagen.”); kortom, met iemand die uitverkoren is omdat hij begiftigd is met een besef van zijn lotsbestemming.

Terwijl we de foto’s van Aleksej Navalny en zijn vrouw Joelia bekeken, bedachten we: misschien gaan we dit mooie jonge paar wel aan de top van de Russische politieke macht zien. We hadden dit vrolijke genie tot ons symbool gemaakt, als een soort Poesjkin in een land waar slechts weinig genieën geboren worden, maar eerder veel duistere types. Tirannen (en niet alleen in Rusland) zijn in de regel lelijke mensen, klein van stuk, met ongezonde, pafferige gezichten met diepliggende ogen, mensen die niet gezegend zijn met een gelukkig gezinsleven. Wat een contrast met Aleksej en Joelia!

Sommige, zelfs vrij bekende, mensen uit de kunstwereld hebben bezwaren geuit tegen de uitreiking van een filmprijs aan Navalny voor zijn documentaire. Ten onrechte, want iets interessanters hebben we lang niet gezien. De lichtvoetigheid en gevatheid van Navalny en zijn talent voor improviseren, kwaliteiten die eerder bij hem niet opgemerkt waren maar die duidelijk naar voren kwamen in het bekende, door miljoenen internetgebruikers beluisterde gesprek met de man die hem probeerde te vergiftigen.

Velen van ons herinneren zich nog hoe Mathias Rust op 28 mei 1987 ’s avonds met een klein vliegtuig op het Rode Plein landde. Na het gesprek van Navalny met zijn onsuccesvolle gifmenger bekroop mij hetzelfde gevoel als 33 jaar geleden: het leven wordt anders, de grenzen storten in, het raam gaat open om niet weer dicht te gaan. De almachtige, angstaanjagende inlichtingendiensten kwamen in een belachelijk en klungelig licht te staan. Alsof voortaan geheim agenten in de film niet meer gespeeld zullen worden door enorm sympathieke mannelijke acteurs, en misschien dat ook die pukkelige jongetjes met plannen om aan FSB-scholen te gaan studeren zich zullen gaan afvragen of dat de moeite wel waard is.

“Waarom komt de rechter niet in beeld? Heeft ze soms geen kleren aan?”, vraagt Navalny in de rechtszaal zelf. Wat een tegenwoordigheid van geest moet je hebben om onder dergelijke omstandigheden grapjes te kunnen maken. En ten slotte zijn laatste uitroep: Rusland zal gelukkig zijn! Een positieve noot in plaats van de veel somberder, hoewel niet onware slogans van de voorgaande jaren.

Heroïek als talent, als genialiteit die je niet kunt spelen of nadoen. Dat wekt bij een deel van de mensen gevoelens van verrukking op, maar bij anderen (vooral mannen) ook afgunst. Het is een beetje vreemd om afgunstig te zijn op iemands politieke of bijvoorbeeld muzikale of poëtische talent, maar, hoe beschamend het ook is, dat gaat vanzelf bij persoonlijk heldendom.

Die mooie tijd is echter voorbij en ingewisseld voor diepe neerslachtigheid en wanhoop. De politiek is zwart-wit geworden en het is nu onzinnig om in termen van links en rechts te spreken. Onze parlementaire republiek is een presidentiële geworden, onze nationale staat een imperium. Het hele conflict gaat tussen het leven en de machten van het kwaad, tussen het licht en de duisternis. De maatschappij gaat ten onder aan een morele catastrofe, aan machteloosheid, alweer vooral onder de mannen.

Die catastrofe overwin je niet door je terug te trekken in je werk of je privéleven, of door te emigreren. Ja, je hebt een kleine kring vrienden, je hebt Facebook dat onze maatschappelijke instituten vervangt en de illusie creëert dat we onder elkaar zijn. Je hoeft echter maar wat aandachtiger te kijken om te zien hoe het leven in ons Rusland fragmenteert. De een na de ander besluit te vertrekken. Gaat dat politieke gevangenen helpen? Nee natuurlijk, immers, zelfs als je vertrokken bent en verder van de tragedie af komt te zitten blijf je die toch volgen. Maar je zult toch íéts moeten doen... “Ach, in de Sovjet-Unie wisten we toch ook te overleven?” “Wat heeft de Sovjet-Unie er in vredesnaam mee te maken? Als we het ergens mee moeten vergelijken, dan is dat het Duitsland van het midden van de jaren dertig.” Met zulke gesprekken verdoen we nu ons leven.

Ik zou willen eindigen op een misschien niet optimistische, maar wel verzoenende noot. Alleen, waar haal ik die vandaan? Ik kan voorlopig alleen maar herhalen waar ik mee begonnen ben, zij het zacht en fluisterend: goed gedaan, man, hou vol... En als het hem nu toch eens zou lukken?

Toen ik – helaas op grote afstand – de mensen zag die zich verzamelden voor de begrafenis van Aleksej (sommigen zeggen dat er 50.000 mensen waren, anderen zeggen 100.000), dacht ik, hoe paradoxaal ook: het is hem gelukt! Niet wat wij wilden, en ook niet wat hij zelf wilde, lijkt me, maar iets anders, dat in zekere zin groter is. Hamlet kwam niet terug om het kwaad te bestraffen, maar om aan zijn tijd recht te doen. “Nu sterf ik, prins, in mijn geliefde vaderland/ Doorstoken met een giftig mes.”

Tijdens de begrafenis hebben we duidelijk niet alleen het Rusland van de vergiftiger Claudius gezien – hij die gemaakt heeft dat de tijd uit zijn voegen raakte, maar ook het Rusland van prins Hamlet, die geboren is om hem weer recht te zetten. “Rusland zal vrij zijn”, “Rusland zal gelukkig zijn” – het afscheid door zo velen van een ware, niet denkbeeldige of fictieve held van Rusland wekt geloof in ons, al is dat dan ook kwetsbaar en schuchter. Getuige het grote aantal van de mensen die de angst overwonnen hebben – zij die daar waren – was dwars door de ontzetting over wat gebeurd is heen een zweem van hoop, van lente te bespeuren.

En die verkiezingen: verdienen die enige aandacht? “Navalny is onze president!”, werd door jonge mensen in de menigte geroepen. Als ik ooit weer zal stemmen, dan zal het zijn op die jonge mensen.

Vertaald door Yolanda Bloemen en Seijo Epema