Nieuw boek over Armando: ‘dichter bij deze kunstenaar kun je niet komen’

AMERSFOORT Cherry Duyns en Armando waren, ondanks het leeftijdsverschil van vijftien jaar, boezemvrienden, ‘levensvrienden’ zelfs. De televisiemaker (en schrijver) Duyns en de schilder (en schrijver en muzikant) Armando voerden in de laatste zeven jaar van het leven van Armando (hij stierf in 2018) 21 gesprekken met elkaar die door Duyns werden opgenomen met de bedoeling er ooit een boek van te maken. Dat boek is er nu, met de voor hun humor karakteristieke titel: ‘Ik bel je wel als ik dood ben’. 

Het duo heeft in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw het absurde, surrealistische tv-programma Herenleed gemaakt, samen met Johny van Doorn alias de Selfkicker. Met een bewerking ervan zijn ze ook het theater in geweest, in Nederland en in Duitsland. De absurditeit van de scènes en van de dialogen keert regelmatig terug in deze 21 gesprekken, waarin het kunstenaarschap van Armando centraal staat.

DONKERE LEVENSGEVOEL

Armando, in 1929 geboren, heeft zijn jeugd grotendeels in Amersfoort doorgebracht. Hij was elf toen de oorlog uitbrak en zestien toen deze was afgelopen, en de ervaringen van die jaren- kamp Amersfoort lag op steenworp afstand - hebben zijn kunstenaarschap levenslang beïnvloed. Dat keert in allerlei toonaarden steeds terug in de gesprekken. Zijn ‘donkere levensgevoel’ zoals hij het zelf uitdrukt, dateert uit die tijd en heeft hem nooit meer verlaten. Het feit daarentegen dat hij, naar eigen zeggen, aan het eind van de oorlog een jonge SS-er heeft gedood die op het punt stond hém te doden, heeft bij Armando geen enkele emotie achtergelaten, hij heeft er geen uur minder door geslapen.

INNERLIJKE NOODZAAK

In Amersfoort was hij, wat hij noemt, een echte ‘straatjongen’ en ook dat is hij zijn hele leven gebleven. In geletterde gezelschappen waarin hij als succesvol kunstenaar vaak verkeerde, voelde hij zich niet thuis, en over kunst praten was aan hem ook niet besteed. Hij hield van kunst, hij wist van jongs af aan dat hij moest gaan schilderen en hij heeft dat tot zijn laatste snik gedaan, ook nadat een herseninfarct hem fysiek daarin beperkte. Hij leerde zich aan om met links in plaats van met rechts te schilderen, hij had mensen die hem hielpen zijn overall aan te trekken en het doek op de ezel neer te zetten, maar hij moest, liefst iedere, dag met verf uitdrukken wat in zijn hoofd gerijpt was. Wat dat was en hoe dat kwam, was een raadsel dat zelfs Duyns in 21 intieme gesprekken niet helemaal heeft kunnen ontrafelen, maar hij is wel dichterbij gekomen dan ooit iemand tevoren. Armando: ‘Alsof je moet poepen, je moet die drol kwijt, dat nieuwe schilderij moet geschilderd worden. Het is een innerlijke noodzaak’.

Armando woest in de weer met verf. (Foto: Cherry Duyns) 

Armando was eigengereid, andermans oordeel over zijn werk kon hem niets schelen, maar tegelijkertijd - een van de vele tegenstrijdigheden- had hij geen hoge pet op van zijn eigen werk , hij was iedere dag nieuwsgierig naar het resultaat, en wat hem niet beviel, sneed hij met een Stanleymes aan flarden. Een keer in de zoveel tijd reed hij naar de opslag van zijn werk bij Pot in Amersfoort en dan sneed hij rücksichtslos de doeken kapot die hij achteraf niet goed genoeg achtte.  

Zijn jeugd in Amersfoort komt in veel verschillende fases terug in het boek, waarbij met name zijn muzikanten bestaan van direct na de oorlog voor mij nieuw was. Namen van tenten waar hij speelde en van mede-muzikanten lijken mij voor de geschiedschrijving van de stad van groot belang.

ELLEBOOGKERK

Armando is ook open over een oom en een neef die de kant van de Duitsers hebben gekozen. De fascinatie voor dat soort keuzes heeft onder meer geleid tot het schrijven van een boek, samen met Hans Sleutelaar, over SS-ers waarvoor hij tot de dag van vandaag geheel ten onrechte door fanatieke actievoerders wordt veroordeeld. Armando probeerde hen te begrijpen, keek het kwaad in de bek, maar vergoelijkte niets.

In vele toonaarden komt in het boek van Duyns ook het Armandomuseum in de Elleboogkerk in Amersfoort voorbij, de ontstaansgeschiedenis, de opening in aanwezigheid van koningin Beatrix, de fatale brand in 2007, en de onwil van het toenmalige gemeentebestuur om ondanks de aanwezigheid van voldoende financiële middelen het museum in de herbouwde Elleboogkerk te heropenen. Deze prachtige ruimte staat tot de dag van vandaag leeg.

De verhuizing van de Armando-collectie naar Oud Amelisweerd bij Utrecht en het faillissement komen in hun gesprekken ook aan bod, maar de naam van directeur Yvonne Ploum valt in het hele boek slechts één keer. Armando overleed in juli 2018 op 88-jarige leeftijd. Zijn vrienden plaatsen een grote rouwadvertentie. Onder de ondertekenaars zijn makker Cherry Duyns, Yvonne Ploum en oud-burgemeester Albertine van Vliet van Amersfoort. Zij blikte in 2021 terug in een interview met Eric van der Velden van De Stadsbron. Als het aan haar gelegen had dan was het Armando Museum na de grote brand teruggekeerd in de Elleboogkerk. ,,Daarvoor heb ik geknokt. Ze hebben gewacht totdat ik weg was. Nu staat er een lege huls.’’

’Pijnlijk en heel verdrietig’ vond zij het dat er helemaal niemand voor het behoud van het Armando Museum in de Elleboogkerk opkwam. ,,In al die jaren was het niet gelukt om de mokkende Amersfoorter te overtuigen van het belang van zijn werk. Het is inderdaad donker en ontoegankelijk, maar het vertelt wel een belangrijk verhaal. Een verhaal waar je niet van weg moet willen kijken. Niet alleen het landschap is schuldig. Het gaat ook over onze schuld. Over de schuld van al die mensen die niets deden toen zij de gevangenen afgevoerd zagen worden naar Kamp Amersfoort.”

Een citaat uit het boek van Duyns om deze uitspraak van Van Vliet te adstrueren: Armando: (….), er gingen hele families weg en wij gingen lekker naar het zwembad. Zo was het. En dan stonden er een heleboel mensen: Daag, daaag, daaag. Wij lekker bruin worden, doken het water in. Zo was de realiteit. Wat moest je dan doen? En na de oorlog… ik kende een jongen die had naast mensen gewoond die waren weggehaald. Ik vroeg: Wat is er van die joden geworden? Hij zei: Dat weet ik niet, even aan mijn moeder vragen. Ma, was is er van die joden geworden? O, die zijn weg, riep mijn moeder. Duyns: Dat was het? Armando: Ja. Ik kan me niet herinneren dat er mensen na de oorlog verdriet hebben getoond of spijt hebben getoond dat er zoveel joden waren weggehaald.”

De verleiding om uit het boek ‘Ik bel je wel als ik dood ben’ te citeren, is groot; er staan ongelooflijk veel mooie en interessante herinneringen en passages in, samen met een paar passende verhalen van Cherry Duys zelf en met veel mooie foto’s.
Lezing van het boek maakt voor mij opnieuw duidelijk dat Amersfoort nog niet klaar is met Armando. Dit zei Armando zelf tegen zijn vriend in 2011: ,,Ik heb in de oorlogsjaren in Amersfoort gewoond. Amersfoort is heel belangrijk voor mij geweest. Het Armando Museum hoort in Amersfoort.”

KAMP AMERSFOORT 

Bijna tachtig jaar na de bevrijding zijn de geesten in Amersfoort nu pas rijp voor een monument ter herinnering aan de vermoorde joodse stadgenoten. Misschien is nu ook tijd om de Armando collectie die in het bezit is van de gemeente Amersfoort, permanent in de stad tentoon te stellen. En waar kan dat beter dan bij Kamp Amersfoort, waar zijn schilderijen dan te zien zullen zijn in het landschap dat door hem levenslang in woord en verf ‘schuldig’ is verklaard?

‘Ik bel je wel als ik dood ben’, gesprekken met Armando, door Cherry Duyns. Uitgeverij Atlas Contact. ISBN 9789025470487.