Troost voor een kleumende jeugd Niks ergers dan een ongelukkige Ierse jeugd

De Iers-Amerikaanse schrijver Frank McCourt schreef slechts drie boeken. Maar hij maakte zich onsterfelijk met zijn debuut uit 1996, Angela’s Ashes, waarin hij zijn herinneringen aan zijn jeugd optekende.

McCourt, die gisteren op 78-jarige leeftijd overleed aan kanker, was al 66 toen hij, na een carrière als docent Engels en creatief schrijven, dit boek publiceerde. De autobiografische roman is een verhaal van Dickensiaanse armoede in Ierland en de VS in de jaren dertig en veertig. Het beschrijft McCourts kleumende kinderjaren in het Ierse Limerick, waar zijn ouders terugkeren nadat ze het in Amerika niet gered hebben, en waar de eeuwige, allesdoordringende regen nog erger is dan de ‘luie, drankzuchtige kletsmajoor van een vader, de vrome vertwijfelende moeder weeklagend bij de haard, pedante pastoors, meedogenloze schoolmeesters, de Engelsen en de vreselijke dingen die ze ons achthonderd lange jaren hebben aangedaan’.

De moeder van hoofdpersoon Frank verliest drie kinderen. Vier weet ze er in leven te houden op oud brood en thee, terwijl haar man het weekloon er in de kroeg doorheen jaagt. Als hij ’s nachts dronken thuiskomt, port hij de kinderen uit bed, laat ze door de kamer marcheren en trouw zweren aan Ierland.

‘Als ik terugkijk op mijn jeugd’, schrijft McCourt in de openingspassage van zijn boek, ‘vraag ik me af hoe ik het eigenlijk heb overleefd. Uiteraard was het een beroerde jeugd: aan een gelukkige jeugd valt geen eer te behalen. Erger dan de doorsnee ongelukkige jeugd is de ongelukkige Ierse jeugd, en de katholieke ongelukkige Ierse jeugd spant de kroon.’

Niks ergers dan een ongelukkige Ierse jeugd

Angela’s Ashes had onmiddellijk succes. Het bleef twee jaar op de bestsellerlijsten staan, werd alom vertaald en maakte de auteur tot miljonair. McCourt kreeg er de Pulitzer Prijs voor. In de VS werden er naar schatting 4 miljoen exemplaren van verkocht, in Nederland meer dan 150.000. Het werd in 2000 verfilmd door Alan Parker.

Een deel van het succes dankt Angela’s Ashes aan de verteltoon, die even licht is als onverbiddelijk, met het perspectief van een kind dat niet weet dat dingen ook anders kunnen zijn dan ze nu eenmaal zijn. Daarnaast maakt McCourt vergeten armoede tastbaar, voelbaar en ruikbaar. De omstandigheden in Limerick tartten elke beschrijving totdat McCourt zich eraan waagde. Hij vertelt hoe zijn moeder de houten betimmering van de kamers opstookt, hoe er geen geld is voor dekens, zelfs geen geld om het gat in de van vlooien vergeven matras van de kinderen te dichten. ‘De stank van een plee waar elf goed katholieke gezinnen hun darmen legen is nog niet vervlogen, of de pus van ontstoken ogen beneemt de adem,’ schreef de recensent van deze krant. Anderen memoreren de scene waarin het gezin van zeven een gekookt ei moet delen.

De derde, misschien sterkste troef van het boek is de troost die de schrijver zijn lezers biedt, door zijn beschrijvingen van Ierse nestwarmte, maar ook door zijn vreugdevol genot van de rijkdom van taal. De regen van Limerick, bijvoorbeeld, brengt een kakafonie teweeg van ‘scheurend gehoest, benauwd gereutel, aamborstig gepiep en teringachtig geblaf. Neuzen werden fonteinen, longen van bacteriën vergeven sponzen.’ Als de kleine Frank in het ziekenhuis ligt met tyfus, krijgt hij de kans boeken te lezen. Shakespeare blijkt net zoiets als aardappelpuree: ‘Je krijgt er nooit genoeg van.’

Frank McCourt was op een spoor gezet, maar het succes van zijn eersteling zou hij niet evenaren. In 1999 volgde T’is, vertaald als De Nieuwe Wereld, waarin hij de pogingen van de jonge Frank beschreef om voet aan de grond te krijgen in de Verenigde Staten. Opnieuw biedt de taal hem houvast. Als kind bezorgde hij telegrammen, en schreef hij dreigbrieven voor een hospita. Later deed hij administratief werk in het leger. Hij won een beurs voor New York University, studeerde af in Engels en begon zijn lange leven als leraar, waarvan hij in 2005 verslag deed in zijn derde boek Teacher Man (Meester!). Daarin beschrijft hij onder meer hoe een leerling een sandwich op de grond gooit. McCourt pakt het brood op, inspecteert het en eet het op. Hij zou een onorthodoxe leraar worden, die zijn studenten Ierse liedjes liet zingen en ze hun eigen proefwerkvragen liet opstellen en beantwoorden.

Frank McCourts jongere broer Malachy publiceerde in 1998 zijn eigen memoires A Monk Swimming en in 2000 Singing him my songs. Malachy’s zoon maakte vervolgens nog twee documentaires over de familiegeschiedenis. In de jaren zeventig hadden Frank en Malachy hun jeugdjaren al eens tot een serie toneelsketches verwerkt, maar zonder de opzienbarende resultaten van Angela’s Ashes. „Ik leerde de betekenis van mijn onbetekenende leven,” zei Frank McCourt in 1997 over de ommekeer in zijn bestaan. Angela’s Ashes noemde hij: „Een bescheiden boek, op een bescheiden manier geschreven.”

In een interview met deze krant vertelde hij over de vele begrafenissen uit zijn jeugd. Die waren aan de orde van de dag en lang niet zuiver verdrietig: „Er was tenminste altijd wat te eten.”

Lees een interview met Frank McCourt en meer over zijn werk op nrcboeken.nl