De aarde zien vanuit de ruimte verandert je leven voorgoed

Midden in het oerwoud op Bali raakte ik begin dit jaar aan de praat met een Amerikaanse ondernemer. Toen hij hoorde waar ik vandaan kwam, vroeg hij of ik bekend was met het ‘overview effect’, de bewustzijnsverandering die astronauten doormaken als ze vanuit de ruimte de aarde zien. En of ik weleens in het Columbus Earth Center in Kerkrade was geweest, de enige plek ter wereld waar je dat bijzondere gevoel als gewone sterveling kan ervaren. Ik was er nog nooit geweest, maar beloofde hem nog dit jaar een verslag te sturen.

Terug in Nederland lees ik The Overview Effect van de Amerikaanse ruimtefilosoof Frank White. Het boek is een goed startpunt voor wie de betekenis van het overview effect beter wil doorgronden. White bedacht de term in de jaren tachtig en beschrijft aan de hand van interviews met astronauten hoe al dat staren naar de aarde hun perspectief op de wereld voorgoed veranderde.

Drie dingen vallen op: de astronauten hebben bij terugkomst meer waardering voor de schoonheid van de aarde. Ze voelen zich diep verbonden met alles wat leeft en ervoeren tijdens hun reis een overweldigend emotioneel gevoel.

Neem de Nederlandse astronaut André Kuipers. Tijdens zijn ruimtemissie keek hij graag naar buiten, laat hij per mail weten. „Het uitzicht op onze planeet is overweldigend. De rode outback in Australië had iets weg van een abstract schilderij en de ijsmeren van Tibet waren betoverend.” Tegelijkertijd kreeg hij een claustrofobisch gevoel. Met eigen ogen aanschouwde Kuipers de grootschalige boskap, luchtvervuiling, erosie en de ontelbare lichtjes van vissersschepen op de oceanen.

„Ik realiseerde me dat we onze planeet uitputten. Als iedereen op aarde zou leven zoals wij in Nederland, hebben we drieënhalve aardbol nodig om ons te voorzien van grond- en hulpstoffen. Dagelijks komen er 200.000 mensen bij. Als we de planeet willen behouden, moeten we er voorzichtiger mee omgaan.”

De in 2014 overleden astronaut Wubbo Ockels ervoer tijdens de ruimtemissie in 1985 iets soortgelijks, zegt zijn vrouw Joos Ockels. „Wubbo vertelde me dat hij de tijd vergat op de momenten dat hij naar de aarde keek, zo gefascineerd raakte hij. Hij besefte hoe eenzaam de planeet daar zweefde in die uitgestrekte oneindigheid.”

Totale stilte

Toen hij terugkwam voelde hij zich volgens Joos Ockels dan ook geen ruimtevaarder meer. Hij had een nieuwe missie: de wereld duidelijk maken dat we maar één aarde hebben en dat we daar zuinig op moeten zijn. Net als veel andere astronauten na terugkeer uit de ruimte wijdde Ockels en wijdt Kuipers zijn leven aan het overbrengen van deze boodschap, onder meer door betrokkenheid bij allerlei duurzaamheidsprojecten.

Als een ruimtereis zo’n mindshift teweegbrengt, zou het dan niet mooi zijn als meer mensen dat kunnen ervaren, oftewel: is het overview effect op aarde na te bootsen? Als ik de vraag aan ruimtefilosoof White voorleg, lijkt hij optimistisch. „Het effect volledig nabootsen is onmogelijk, denk aan de bijzondere omstandigheden waarin astronauten zich bevinden: ze zijn gewichtloos, bevinden zich in totale stilte, opgesloten in een kleine capsule.”

Toch beleefde White zelf dertig jaar geleden iets van het gevoel toen hij in het vliegtuig zat. Vanuit het raampje zag hij hoe elk landschap onderdeel was van een groter geheel, wat hem diep ontroerde. Hij realiseerde zich: onze wereldvisie is sterk verbonden met de fysieke plek vanwaar we de wereld zien. Bergbeklimmen zou volgens White ook kunnen werken. Of wellicht een bezoek aan het Columbus Earth Center in Kerkrade.

Het bolvormige Columbus Earth Center, pal naast het station in Kerkrade, ging twee jaar geleden open. Na een kort introductiefilmpje gaan de deuren naar de grote theaterzaal open. De zaal ziet eruit als een omgekeerd planetarium. Vanaf een ringvormig balkon kijk ik tot mijn verrassing niet naar boven, maar over een reling de nu nog zwarte diepte in. Later zal museumdirecteur Hans Gubbels vertellen dat dit het grootste projectiescherm in Europa is: in totaal 540 vierkante meter.

De trailer van het Columbus Earth Center.

De eerste beelden verschijnen. Een ruimteschip met zo’n rond ruimteraam zoals je ziet in films en dan is daar de aarde. De camera zoomt in. De beelden zijn haarscherp en de snelheid waarmee de planeet onder het raam doorschiet, brengt mijn evenwichtsorgaan aan het twijfelen.

De landschappen zijn indrukwekkend; het magische noorderlicht, onweersbuien boven de oceanen, de papierdunne, fluorescerende ozonlaag, grenzen die vervagen, de diepe kleuren van de oceanen. Ik voel me klein én verliefd op alles wat ik zie.

Ontroerde bezoekers

Minuten vliegen voorbij en net als ik aan het astronautengevoel begin te wennen, is de ‘reis’ afgelopen. Tijd om de ervaring te laten bezinken is er niet, we gaan verder. In het half uur dat resteert bekijk ik een korte documentaire waarin onder anderen André Kuipers, Wubbo Ockels en filosoof Govert Derix uitleggen wat de waarde is van de beelden die ik net zag.

Want ja, hoe kun je het overview effect gebruiken om de wereld duurzamer te maken? Het merendeel van de bezoekers komt na de voorstelling ontroerd naar buiten, vertelt museumdirecteur Hans Gubbels. „Dat is geweldig, maar nu moeten we nog een plek creëren waar bezoekers concreet iets kunnen met wat ze binnen hebben ervaren. Stel dat je dit als teamuitje doet: wat betekenen deze inzichten dan voor de toekomst van je bedrijf?”

De toepasbaarheid van het overview effect houdt steeds meer mensen bezig. Komende vrijdag wordt het eerste internationale Overview Symposium gehouden. Vanuit de hele wereld komen onderzoekers, psychologen, filosofen, kunstenaars en wetenschappers naar Kerkrade. Er wordt bovendien een European Overview Forum gelanceerd om verder onderzoek te kunnen doen naar de invloed van het effect.

VR-bril bij de psycholoog

De Britse psycholoog Annahita Nezami is één van de sprekers op het symposium. Zij onderzoekt al jaren hoe het overview effect kan leiden tot positieve gedragsveranderingen, bijvoorbeeld bij mensen met een verslaving of depressie. Ze is bezig een virtual reality-programma over het overview effect te ontwikkelen.

Zitten we straks met een VR-bril op bij de psycholoog? Daar gaat het naartoe, maar zover zijn we nog niet, zegt Nezami aan de telefoon. „We moeten eerst weten welke impact de overview-ervaring precies heeft en welke mechanismen meespelen.”

De eerste groep op wie de VR-ervaring wordt getest, zijn jongeren in de leeftijd van 15 tot 25. Nezami hoopt dat de ervaring hun leven meer betekenis zal geven, waardoor ze zich gelukkiger voelen, en sterker verbonden met anderen. Bij succes wordt het programma ontwikkeld voor gevangenen, terminaal zieken, mensen met een depressie en verslaafden. Een voorbeeld: mensen met een depressie hebben vaak allerlei negatieve gedachten die maar blijven rondcirkelen. Dat wil je doorbreken, legt Nezami uit. „Hier in Engeland hebben we nog elektroshocktherapie als één van de opties om dat voor elkaar te krijgen, maar dat is tegelijkertijd schadelijk. Zet dat eens af tegen een virtuele ruimtereis en je snapt de potentie.”

In de documentaire In The Shadow Of The Moon (2007) vertellen de maanreizigers van 1969 over het overview effect.

Ik denk terug aan Wubbo Ockels die in zijn aangrijpende afscheidsspeech wenste dat hij zijn ruimte-ervaring op ons kon overdragen, zodat wij met eigen ogen zouden zien dat onze aarde er alleen voor staat.

Misschien is zijn wens met het Columbus Earth Center een beetje uitgekomen, al is dat maar een begin. Ik kan me een uurtje astronaut wanen, maar hoelang blijf ik van dat gevoel doordrongen? Ockels zei: „Iedere bijdrage, hoe klein ook, is belangrijk.”