Halsema over ernstig geweld door verwarde personen: ‘We hebben een akelig gevoel over deze zomer’

Een man in een wit gewaad loopt zondag 13 augustus rond het middaguur onsamenhangende teksten te schreeuwen in de Warnsborn in Amsterdam-Noord. Hij steekt twee willekeurige Amsterdammers van 31 en 35 met een mes. Gealarmeerde agenten komen de straat in. Ze zoeken kennelijk nog waar ze precies moeten zijn, want rijden iets door, maar horen de man dan schreeuwen.

Op een filmpje is te zien hoe hij op de agenten komt afrennen, met zijn mes. Beide agenten trekken hun stroomstootwapen en vuren. Eerst missen de pijltjes doel, maar op het laatste moment gaat de man tegen de vlakte en kan hij worden gearresteerd. Het blijkt te gaan om een 19-jarige Amsterdammer die waarschijnlijk in een psychose verkeerde. Hij was tijdens psychoses al eerder doorgedraaid. Hij zit nog vast op verdenking van viervoudige poging tot moord (op de neergestoken slachtoffers en de agenten) plus het mishandelen van een arrestantenverzorger in het cellencomplex. De neergestoken Amsterdammers konden na behandeling in het ziekenhuis weer naar huis.

In de vroege ochtend van 16 augustus breekt paniek uit op de pont van het Centraal Station naar Noord. Een ernstig verwarde Georgiër (53) bedreigt rond half zes de passagiers met een mes en richt vernielingen aan. Als de pont aan de overkant aanmeert aan de Buiksloterweg gaat door kortsluiting door de vernielingen de klep niet naar beneden. De ongeveer twintig passagiers zitten nog steeds vast. Sommigen klimmen over de klep om te vluchten, toegesnelde agenten klimmen juist de boot op. Ze kunnen de man onder dreiging met een stroomstootwapen arresteren en nemen zijn mes in beslag.

Extreme incidenten kort na elkaar

Het zijn twee incidenten die nog relatief goed aflopen, maar grote indruk maken omdat de verwarde daders het op willekeurige passanten hadden voorzien, en op agenten met wie het ook heel slecht had kunnen aflopen.

Eerder vorige maand ging het wél fataal mis.

In een portiekwoning in de Robert Scottstraat in Amsterdam-West steekt bovenbuurman Tolga Ö. op dinsdagochtend 1 augustus rond kwart voor negen twee buren neer. De oudste, 29 jaar, strompelt naar buiten en overleeft zijn ernstige verwondingen, zijn 25-jarige huisgenoot overlijdt. Tolga Ö. (36) verschijnt bebloed en verward schreeuwend in het Turks en Nederlands met zijn grote keukenmes op zijn balkon. Hij roept dat AT5 moet worden gebeld en dat hij ‘twee liter bloed heeft verloren’. Nu en dan neemt hij een trekje van zijn sigaret. Agenten weten hem naar beneden te praten. Buiten wordt hij, vloekend en tierend, aangehouden en afgevoerd.

Buren vertellen dat ze al lang bang waren. Zij en de neergestoken bewoners hadden al veel problemen met de vaker verwarde Ö. gehad. Omwonenden hadden ook alarm geslagen bij de woningbouw, de politie en de gemeente. Ö. was veel in aanraking geweest met justitie en allerlei hulpinstanties, maar de rechtbank en de reclassering hadden het eerder niet nodig of zinnig gevonden hem behandeling op te leggen. Hij lijkt vooral verward en agressief te raken na overmatig gebruik van drank en drugs.

Augustus was zo een maand van extreme incidenten kort na elkaar. Traditioneel kennen de zomermaanden een piek in mensen die zich vreemd gedragen, maar ook in rustiger maanden heeft de politie de handen vol aan verwarde personen. De code E33, ‘overlast door een verward persoon’, is een van de meest voorkomende meldingen in de politiesystemen. In juli registreerde de Amsterdamse politie 744 incidenten waarbij verwarden overlast veroorzaakten. De maand daarvoor waren dat er 769. Hoewel het gaat om honderden meldingen, zijn het geen buitensporig hoge cijfers. Het afgelopen jaar noteerde de Amsterdamse politie maandelijks gemiddeld 694 keer de code E33.

Vergaarbak van incidenten

Bij de cijfers zijn de nodige nuances te noteren. Zo zegt de melding niets over de ernst en aard van de overlast. De verwarde persoon komt in vele soorten en maten. Meestal is het een alleenstaande man tussen de 30 en 45 jaar die tijdelijk ontspoort omdat hij bijvoorbeeld zijn baan is verloren, zijn relatie voorbij is of hij zijn woning is kwijtgeraakt.

In circa 80 procent van alle E33-meldingen gaat het dus níét om psychiatrische patiënten. E33 kan ook genoteerd worden bij iemand die een xtc-pilletje te veel heeft geslikt of is gestopt met medicatie tegen psychische aandoeningen. Daarnaast is niet elke melding een nieuw geval. Het kan bijvoorbeeld zijn dat een persoon die in de war is in een week verantwoordelijk is voor meerdere meldingen.

E33 is, kortom, een vergaarbak van incidenten. Daardoor weet niemand precies hoe groot het probleem is. Het is daarom relevant ook te kijken naar het aantal crisismaatregelen. Dat is de beslissing van de burgemeester tot verplichte zorg. De laatste jaren kregen in Amsterdam gemiddeld 84 mensen per maand een dergelijke maatregel opgelegd.

Zo nu en dan schokt ernstig geweld van mannen met zware psychische problemen de samenleving. Vorig jaar werd Amsterdam opgeschrikt door de gijzeling in de Apple Store op het Leidseplein. In Den Haag werd afgelopen voorjaar een 36-jarige medewerkster van een Albert Heijnfiliaal doodgestoken. De drama’s door verwarden zorgen voor ongerustheid bij politie en beleidsmakers.

Combinatie van factoren

Burgemeester Femke Halsema noemt het ‘buitengewoon zorgwekkend’ dat het aantal incidenten door verwarde Amsterdammers inmiddels is opgelopen van 8000 tot 10.000 per jaar. “We hebben ook een akelig gevoel over deze zomer. De zaken omtrent zwaar geweld hingen allemaal samen met verward gedrag. Het tragische is ook dat mensen die volstrekt geen verkeerde bedoelingen hebben, heel gevaarlijk kunnen worden.”

De driehoek van burgemeester, politiechef en hoofdofficier van justitie laat samen met de GGD de ‘unheimische’ problemen met geweld door verwarde daders analyseren. Daarnaast laat Halsema een onafhankelijk onderzoek instellen naar de aanloop naar het fatale incident in de Robert Scottstraat. “We weten dat vele hulpverleningsinstanties, de gemeente en de woningbouw al lang bij deze meneer betrokken waren,” zegt Halsema. “Ik moet voorzichtig zijn omdat het onderzoek nog loopt, maar voor zover we het nu kunnen beoordelen, heeft iedereen echt zijn best gedaan en is het niet zo dat iemand vreselijk heeft gefaald. Tóch kan in ons complexe systeem dan iemand door het net vallen.”

De toename van het aantal ernstige incidenten lijkt voort te vloeien uit een combinatie van factoren. “De bezuinigingen op de geestelijke gezondheidszorg tellen op bij het beleid mensen niet meer in klinieken in het bos te willen opvangen, maar in de maatschappij,” zegt Halsema. “Er zijn heel veel vreemdelingen met posttraumatische stressstoornissen en daklozen met trauma’s die in de grote steden hopen op te gaan in de massa. We kunnen in extreme gevallen mensen tegen hun wil laten insluiten, maar de categorie van mensen met wie het soms wel en soms niet goed gaat, of die in een acute psychose belanden, al dan niet door middelengebruik of een omgekeerd dag-nachtritme, hebben we soms slecht in beeld.”

Halsema hoopt dat de landelijke politiek in de aanloop naar de verkiezingen veel meer oog krijgt voor de problemen door het enorme aantal verwarde bewoners van met name de grote steden.

‘Politie staat tegenover verkeerde’

Het kabinet trok eerder 59 miljoen euro extra uit voor lokale initiatieven om de situatie te verbeteren. In Amsterdam gaat binnenkort een project van de GGD van start waarin 24 uur per dag, 7 dagen in de week een team van sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen paraat staat om bij een melding de politie te assisteren en de juiste diagnose te stellen. Het doel is om hiermee de politie te ontzien.

Hoofdcommissaris Frank Paauw van de Amsterdamse politie vindt het ‘bijzonder zorgelijk’ dat zijn manschappen zo ontzettend vaak op verwarden af moeten. “Wij staan met een getrokken taser of vuurwapen tegenover de verkeerde personen. Patiënten die eigenlijk geen kwaad wilden, maar wél levensgevaarlijk zijn voor hun omgeving of voor ons. We hadden een bonte stoet nare incidenten, maar tussen de daders zat geen zware crimineel.”

De stijging van het aantal incidenten zet zich al jaren door. Paauw: “In 2021 hadden we er bijna 9000, vorig jaar gingen we richting de 9500 en als ik dit jaar tot nu toe extrapoleer, kom ik rond de 10.000 uit. Veel loopt goed af, maar als het totaal aantal incidenten stijgt, gaat ook het aantal omhoog waarin het flink misgaat. Dan kan ook de vlam in de pan slaan wat maatschappelijke onrust betreft.”

Wat moet er gebeuren? “We kampen met veel te lange wachtlijsten voor behandelingen of opnames, dus er moeten meer plaatsen komen, en we hebben te weinig casemanagers die patiënten in de gaten houden die anders bijvoorbeeld hun medicijnen niet nemen,” zegt Paauw. “Ik zie te veel mensen op de een of andere manier ontsnappen aan de zorg. Dat is slecht voor henzelf en voor de maatschappij.”

Ook Paauw ziet de complexiteit van het zorgstelsel, waarvan de politie te vaak het sluitstuk is. “Als driehoek laten we de incidenten nu goed analyseren. Niet om schuld en boete, maar om te zoeken naar de fouten in het systeem waarin zoveel spelers actief zijn, maar waar mensen toch uit vallen.”

Uit eerder onderzoek bleek dat van de vijftig slachtoffers die tussen 2016 en 2020 ‘onder de handen van de politie’ overleden, 84 procent verward was of drank of drugs had gebruikt. “Als iemand van ons dodelijk geweld gebruikt tegen een verwarde patiënt, is dat een drama voor het slachtoffer en de nabestaanden, maar het laat ook de politiemensen niet onberoerd,” aldus Paauw. “Je moet je afvragen of het maatschappelijk verantwoord is dat het aantal verwarde patiënten op straat zo toeneemt dat de politie zo vaak tegen die verkeerde moet optreden.”

Luister naar de Parool Misdaadpodcast: