De tiara van Ted Noten heeft Máxima ondanks herhaalde verzoeken nooit opgehaald: het werk is nu te zien in Museum JAN in Amstelveen

Wie de expositie Ted Noten & co. - over waarde bezoekt, doet er goed aan een ring mee te nemen. Die mag geruild worden tegen een ring van de kunstenaar. Een wand in het museum is volgehangen met spijkertjes, die samen de vorm van een pistool vormen, en aan elk spijkertje hangt een knalroze, 3D-geprinte ring met een varkentje erop. Bezoekers mogen een ring van een spijker halen en er een andere ring voor in de plaats hangen.

Noten: “Ik heb hetzelfde gedaan in Tokio, San Francisco, Stockholm en Lissabon. Dit is de elfde keer.” Als nummer twaalf afgelopen is, wil Noten alle verschillende versies met ringen van bezoekers nabouwen in een museum. Titel: The Ring Defines a City / The Ring Defines a Culture, want in elke stad is de verzameling ringen weer anders.

In Den Bosch nam de gemakzucht de overhand, waardoor er voornamelijk sleutelhangers hingen. Vandaar dat Noten nu een waarschuwing op de muur kalkte: ‘Geen sleutelhangers, boete 50 euro cash’. Waar dan wel weer een uitzondering bij is geschreven: wie er een Porsche-sleutel aan laat zitten, mag alsnog tot ruil overgaan.

Kauwgom

De installatie combineert onwaarschijnlijke dingen met elkaar, een sieraad met een varken en een pistool. Typisch Noten, die met zijn werk graag tegen gevestigde ideeën aan schopt over wat sieraden zijn of wat kunst is. Zo werd hij beroemd met opgezette dieren, die hij goot in doorzichtig acrylaat in de vorm van een handtas. Grandma’s Bag Revisited is samengesteld uit een peperdure tas van Louis Vuitton en een kameleon. Daarmee ironiseert hij het kameleontische gedrag van kopers die zich een identiteit laten aanmeten door grote modemerken. Als een kameleon veranderen ze van kleur en van imago.

Noten onderzoekt in zijn werk vaak de verhouding tussen maker en toeschouwer. Zoals in Chew Your Own Brooch. Noten hoorde een vrouw in het Stedelijk Museum zeggen ‘dat haar dochter dat ook kon’. “Dat triggerde mij, dus ik ging iets maken wat iedereen zogenaamd zou kunnen. Ik verkocht kauwgom in een doosje, die de kopers konden gaan kauwen en vervolgens terugsturen. Ik goot de kauwgom af in zilver, dat werd verguld en als broche teruggestuurd naar de koper.”

Vreemd genoeg werd hij vaak gebeld door mensen die het maar lastig vonden. “Daarmee kwam het verhaal van die vrouw in het Stedelijk Museum weer terug. Het blijkt toch niet zo makkelijk te zijn om iets te maken.”

Sekswerkers

Soms pakt een project ook anders uit dan Noten zelf bedacht had. In 2008 kreeg hij voor twee jaar de beschikking over een pand van drie verdiepingen op de Wallen, waar voorheen sekswerkers zaten. Om criminele activiteiten zoals witwassen en vrouwenhandel tegen te gaan, kocht de gemeente een aantal panden op. Die werden vervolgens aan kunstenaars aangeboden als woon- en werkruimte.

Noten had het idee dat hij de werkruimte had afgepakt van de sekswerkers en wilde iets terugdoen. Hij hing een automatiek aan het pand, met de boodschap: ‘Wees aardig voor een vrouw, koop een ring voor haar.’ In China kocht hij vijfduizend ringen, in verschillende modellen. Hij lakte ze egaal rood en signeerde ze. Voor 2,50 euro werden ze achter de glazen vakjes te koop aangeboden.

Noten: “Ik dacht dat het wel zou werken, maar de hoerenlopers vonden het te duur en de sekswerkers vonden het een aanfluiting, die hadden liever een diamanten ring in plaats van zo’n rode.”

Metselaar

Voordat hij werd opgeleid tot goudsmid, had Noten geen enkele creatieve ambities. Hij groeide op in het Limburgse dorp Swalmen (“vierduizend mensen, één kerk, kunst bestond niet”) en was voorbestemd om zijn vader op te volgen als eigenaar van een steenfabriek. Uit opstandigheid werd hij metselaar, in de ogen van zijn vader het laagste van het laagste.

Later ging hij reizen. In Athene ontmoette hij een man die op straat oorbelletjes met schelpjes verkocht. “Daar was ik helemaal weg van. Die man heeft me geleerd hoe ik die dingen moest maken en drie dagen later zat ik naast hem op straat met een doekje vol sieraden.” Terug in Nederland leerde hij edelsmeden op de kunstacademie in Maastricht en daarna ging hij naar de Gerrit Rietveld Academie.

In 2001 won Noten een ontwerpwedstrijd voor een tiara voor toenmalig prinses Máxima. “Dat was olie op het vuur, want ik ben antimonarchist. Mijn verhaal was dat zij net als Lady Diana beschermd moest worden tegen paparazzi. Dus in de auto moest ze een glimmende helm op en als ze uit zou stappen, kon ze een deel van de helm eruit klikken. Dat is de tiara.” De helm, te zien in Museum JAN, is ook een knipoog naar het verleden van Máxima’s vader. Ondanks herhaalde verzoeken heeft de huidige koningin de tiara nooit opgehaald.

Pistolen

Naast opgezette dieren verwerkte Noten ook pistolen in doorzichtige handtassen. “Ik woonde in de Kanaalstraat in Amsterdam-West en verkocht dure spullen aan rijke mensen. Ik vond dat ik meer sociaal geëngageerd werk moest maken. Dus ik ben op straat pistolen gaan kopen van jonge criminelen, voor 500 euro per stuk.” Het idee was om de pistolen uit de roulatie te halen en daarmee de stad veiliger te maken. “Is natuurlijk ook onzin, want er zijn duizenden pistolen in Nederland. Maar het ging om de intentie.”

Op een zeker moment vertrouwde een van de jongens het niet meer. Hij was benieuwd wat Noten met die pistolen deed, want hij wilde er nooit kogels bij en dat was verdacht. “Dus ik nam hem mee naar mijn atelier en liet zien dat ik er kunstwerken mee maakte. Woedend was hij! Dat was in zijn ogen dus crimineel, om zo’n pistool niet te gebruiken. Daar zie je dus weer hoe een voorwerp in een andere context een totaal andere betekenis kan krijgen.”

Ted Noten & co. – over waarde, Museum JAN, Amstelveen, t/m 4 februari 2024.