Acteur en slimste mens Joes Brauers: ‘Ik probeer mijn woede te begrijpen’

Soms spreken mensen Joes Brauers aan in de lift van de flat waar hij woont. Ik moet je feliciteren, begrijp ik, zeggen ze dan. Of: jij bent de slimste hè? Hij moet erom lachen. “Je ziet dat dat programma leeft, maar wel ook met een knipoog. Laatst vroeg iemand: en wat weet je van mijn kat?”

Het is begin maart, een maand nadat acteur Joes Brauers De slimste mens heeft gewonnen, het best bekeken spelletjesprogramma van de publieke omroep. Dagblad De Limburger schreef: ‘Grappig hoe dat werkt, met zijn optredens als kapelaan Erik Odekerke in de musical Dagboek van een herdershond en filmrollen in De Oost, Dirty Lines, Hardcore Never Dies en Do Not Hesitate – met voor die laatste zelfs een Gouden Kalfnominatie – zou je denken dat Joes Brauers genoeg bekendheid heeft opgebouwd in ons land. Maar uit reacties op X en andere sociale media blijkt dat het grote publiek hem nu pas echt ontdekt.’

Ook een beetje zuur, eigenlijk. Sta je daar, met je Gouden Kalfnominatie.

“Ik had het er laatst met vrienden over. Grappig, hè, zeiden ze, je bent nu gewoon de slimste mens! Dat wringt wel. Soms werk ik een jaar, anderhalf jaar aan een film – voorbereiden, script lezen, sporten – en nu ben ik drie dagen naar Hilversum geweest.” Langzaam, alsof hij het dicteert in het opnameapparaat: “Het waren drie draaidagen, ik heb acht keer een spel gespeeld. En die impact is veel groter dan de films waarvoor je een jaar aan het werk bent geweest. Met je hart.”

Vind je het erg?

“Dit is hoe het is. Ik hoop dat als er straks een abstracte, verdrietige arthousefilm uitkomt waarin ik speel, mensen denken: ja, het trekt me niet, maar het is met die jongen van De slimste mens. Misschien ga ik toch maar kijken.”

Niemand kent nog acteurs uit Nederlandse films.

“Dat is best een lastig iets. De Nederlandse film staat niet zo hoog aangeschreven. Als ik vertel dat ik acteur ben, zeggen mensen vaak: o, ja, ik kijk eigenlijk geen Nederlandse films. Ik snap het, zeg ik dan. Het is ook niet zo helder wat een Nederlandse film is. Je hebt de romcoms met een vast publiek, en de comedy’s, maar verder voelen Nederlanders zich op cultureel vlak weinig aangesproken. Ze weten niet waar ze op af moeten gaan. Als ik aan Deense films denk, denk ik aan familie en intriges en volksfeesten. Je voelt aan alles: dit is Denemarken. En voor Franse films geldt hetzelfde. Die gaan ook over familie, er gaat iets gebeuren, waarschijnlijk is het iets met incest, en dan die taal! En in Nederland, tja, herkennen mensen in Bocholtz, waar ik vandaan kom, zich in dezelfde film als mensen in Amsterdam? Is dit waar we trots op zijn in Nederland?”

Ik associeer Nederlandse films toch vaak met overbodige seks.

“Turks Fruit, Spetters, Schatjes. Die films hingen samen met onze cultuur, met een gevoel van vrijheid dat in Amsterdam leefde. We zijn nu twintig, dertig jaar verder, en is het een beetje: wat zijn we nu eigenlijk?”

Bij welke Nederlandse film dacht jij: daar had ik in willen spelen?

“Ik was persoonlijk enorm geraakt door Gluckauf, uit 2015. Die film speelt zich af in Limburg, en is in dialect – dat had ik nog nooit gezien. Daarvoor dacht ik vaak: die mensen die het hebben over meer kleur in de film, of over vertegenwoordiging, waar gaat dat over? En nu zag ik een film, die gewoon een mooie film was, maar dan in mijn dialect. Toen voelde ik voor het eerst: dit zijn mijn straten, ik ken deze mensen, ik ken dit café. Een verhaal hoeft zich niet in de Randstad af te spelen, het leven hier is ook interessant. Tot die tijd dacht ik alleen maar: ik moet weg van deze saaie, saaie plek. Daar staat iemand drie kwartier naar een zebrapad te kijken. Ik moet naar Amsterdam.”

Dat dacht je toen je vijftien was?

“Toen ik acht was. Ik had Ciske de rat gezien en ik was er helemaal van onder­steboven. Zo erg dat ik er alles over ging opzoeken en uiteindelijk ook een rol in de musicalversie kreeg. Die jongen gooit stenen door de ruiten, gaat de straat op in zijn eentje. De wereld is groot, je hoeft je nooit te vervelen.”

Het is niet het meest idyllische Amsterdam, dat van Ciske.

“Knokploegen, een café waar je moet werken op je achtste. Het sloeg nergens op, maar ik voelde vooral: ik wil al die dingen ook meemaken.”

Voor zijn hoofdrol in de oorlogsfilm Do Not Hesitate uit 2021 – opgenomen toen hij nog studeerde aan de Toneelschool Maastricht, dit was zijn stage­film – woonde Joes Brauers drie maanden met twee andere acteurs in een huis in de Kinkerstraat. Ideetje van regisseur Shariff Korver, die zo de onvoorwaardelijke kameraadschap wilde benaderen van drie militairen in oorlogsgebied. Ze woonden, leefden, trainden samen, liepen in militair tenue over de Ten Katemarkt. Zo hadden ze de eerste irritaties al gehad voor de repetities begonnen. “Wat je met elkaar hebt als huisgenoten. Is dit nu al op? Of: jezus, wie is er op de wc geweest?”

Heeft het gewerkt?

“Heel goed. Als militair moet je voor elkaar door het vuur kunnen gaan. We konden nu meteen op een ander niveau spelen. Vroeger dacht ik altijd dat acteren datgene was wat je voor de spiegel kunt doen. Nu ben ik boos, nu ben ik verdrietig. Of: ik heb zo een gesprek met mijn baas en dan ga ik dit en dat zeggen. Dat je je inbeeldt welke emoties je gaat spelen. Maar dat voelt in een wereld die zo onder druk staat als extreem ijdel. Kijk eens hoe mooi ik verdrietig kan spelen! Ik ben er de laatste jaren steeds meer achter gekomen dat acteren draait om handelen. Dus wil ik projecten doen waarbij je je in thema’s kunt verdiepen, dat je je inleest en verhoudt tot een wereld die anders is dan de jouwe. Dat niet het acteren leidend is, maar het verhaal dat we te vertellen ­hebben.”

Zo veel tijd krijg je lang niet altijd, lijkt me.

“Nee. Zeker de streamingdiensten willen gewoon abonnementen verkopen. Die hebben steeds een nieuwe impuls nodig en zeggen dan: hé, doe je mee, we beginnen volgende week.”

Zeg je daar dan nee tegen?

“Afhankelijk van het verhaal en hoe het geschreven is zeg ik inderdaad nee. Omdat ik daar niet gelukkig van word. Als ik speel, wil ik de regisseur kunnen aankijken en voelen: wij zijn allemaal een beetje bevreesd om dit te maken. Omdat we onszelf erin gaan verliezen, maar daarin gaan we elkaar vasthouden en leren kennen. Zo ben ik ook bevriend geraakt met Shariff. Het maken van zijn film voelde heel intiem, want die ging over onze grootste angsten: waar zijn we bang voor? Wat ­durven we niet onder ogen te komen?”

Vanaf je achtste wilde je naar Amsterdam, sinds een paar jaar woon je er. Is het wat je ervan verwachtte?

“Ik heb op best veel plekken gewoond: in de Kerkstraat, in Slotervaart, aan de Postjesweg, in Bos en Lommer, eventjes op de Kinkerstraat dus. Zeker in de Kerkstraat werd ik heel onrustig van de stad. Moet ik nou ook naar het café, moet ik ergens mijn gezicht laten zien, hé jij daar op je snelle fiets, waar ga jij heen, moet ik daar niet ook zijn? Er zijn al zeven trams voorbijgereden het afgelopen uur en ik heb er niet één gepakt. Wat betekent dat? Kijk, natuurlijk had ik het gevoel dat ik het hier kon halen. Zoals iedereen die hierheen komt. De maakbaarheid van Amsterdam, die potentie, dat trok me aan. Maar dat schrikt me nu ook wel af.”

Hoe was je als kind?

“Tot mijn achtste: heel druk. Onstuimig. In groep 1 wilde ik gitaar spelen. Dat heb ik nooit gekund, maar toch mocht ik van de juf elke week even voor de klas op die snaren rammen. Er was heel veel energie die eruit moest. Voor andere mensen was het nogal pittig.”

Ooit een diagnose gekregen?

“Ze hebben me wel bekeken. Mensen hebben me zitten observeren in het klas­lokaal, maar uiteindelijk zeiden ze: er is niks aan de hand, denken wij, het is gewoon een druk kind. Enthousiast. Levendig. Niet problematisch. Het ging ook over.”

Toen je ging acteren?

“We moesten repeteren in Den Bosch, in Amsterdam en ik wist: als ik dit wil doen en ik wil ook af en toe school mogen missen, dan moet het wel goed gaan. Ik kan me herinneren dat ik in Ciske de rat speelde en tijdens de voorstelling een geintje maakte. Ik was een van de kinderen uit het weeshuis en zei iets van: hé, ik heb hier maat 43! Na afloop kwam iemand naar me toe die zei: ‘Dit kan niet! Mensen hebben een kaartje gekocht en jij zit te geiten! Als je niet focust, is het klaar.’ Dat maakte zoveel indruk op me. Ik moet professioneel zijn, realiseerde ik me, want anders gaan de dingen niet door die ik leuk vind. Dus ik heb ook altijd gedacht: ik moet een goede overeenstemming hebben met mijn leraren. Die moeten ervoor zorgen dat ik straks vrij krijg. Terwijl je misschien ook wil denken: ik weet niet waarom, lerares Frans, maar ik ga jou het leven zuur maken, het spijt me.”

Je zusje vertelde dat je haar weleens om drie uur ’s nachts wakker maakte omdat je iets gelezen had.

“Ja. Die heeft het zwaar te verduren gehad met mij. Sorry, Plien. Ik deed dat al bij mijn ouders, dan kon ik ergens niet van slapen en kwam ik ’s nachts naar beneden om toch nog iets te vertellen of te vragen. Later ontdekte ik dat mijn zusje en ik dezelfde interesses hadden en dat we goed met elkaar konden praten. Dus maakte ik haar soms wakker: ik heb nu iets gevonden, een liedje van Jacques Brel, Laat me niet alleen. Dat móét je horen! Maar toen was zij ook pas zeven of zo.”

Ze zei niet: Joes, ga weg!

“Misschien heeft ze het wel gedacht. Ik doe het nog steeds wel, ik bel veel met mijn ouders of met vrienden, ook om ­ideeën kwijt te kunnen. Vorige week heb ik nog een vriend gebeld over De anato­mische les van Dr. Nicolaes Tulp, dat schilderij van Rembrandt. Toen dacht ik: hier zit toch heel veel in. Over mannen die zo heel vanzelfsprekend in mensen snijden, of dingen uitleggen aan anderen. Dit is eigenlijk een schilderij over mansplaining. Die Nicolaes Tulp werd ook nog eens burgemeester, want zo gaat dat, en wie zijn die mannen om hem heen, zijn dat de wapenhandelaren of de wereldleiders van nu – en dan word ik boos en verdrietig, dan neemt iets me over en moet ik het kwijt.”

Wat zei die vriend?

“Leuk man, laten we er een keer over babbelen, maar ik zit nu in Indonesië, ik ben met vakantie.”

Waar komt die maniakale interesse vandaan?

“Misschien is het gewoon de drang je te verzoenen met dingen. Om mijn woede te begrijpen. Dan zie ik een witte bejaarde man met een ijsje in zijn hand voor de camera iets zeggen over een staakt-het-­vuren in Israël, of over Poetin, of weer een andere witte man die gaat vertellen hoe het verder moet in Europa. En daar ben ik zo klaar mee. En ik ben zelf ook een witte man, ik heb geen zin om mijn eigen toekomst af te schrijven, maar ik kan me hier zo boos om maken. En als ik die woede omzet in een idee, dan kan ik er iets mee.”

Joes Brauers groeide op in Bocholtz, een dorpje in de gemeente Simpelveld in het zuidoosten van Limburg, als middelste van drie kinderen. Zijn beide ouders komen uit mijnwerkersgezinnen; zijn moeder zit in de zorg, zijn vader is buschauffeur. Een triviantgezin, zo omschrijft zijn zusje het, waar de weetjes, feitjes en scenario’s elke avond over tafel vlogen.

“Mijn vader heeft net zo’n brede interesse als mijn moeder, maar dan vooral in de kleine dagelijkse dingen. Hoe de natuur steeds verandert. Hij rijdt elke dag dezelfde route en denkt dan: goh, die krokussen stonden hier eerst nog niet. Of: die vrouw met die zuurstoffles die hier altijd instapt, die staat er nu niet, ik ben toch wel benieuwd hoe het met haar gaat. Dat soort dingen. Maar die weetjeshonger, die heb ik van mijn moeder.”

“Mijn oom was vroeg het huis uit, hij ging op reis en stuurde brieven. Mijn moeder en oma gingen alles opzoeken waar hij over schreef. Welk eiland is dat dan? Wat voor vogels hebben ze daar? Die kant van de familie heeft een enorme zucht naar feitjes.”

Helemaal niet gek dus dat jij De slimste mens hebt gewonnen.

“We hebben met de hele familie gekeken. Iedereen deed actief mee. O jongen toch, riep mijn oom in de finale, toen ik niet wist wie Alexandria Ocasio-Cortez was, een Amerikaanse politica.”

Ik had ook gedacht dat je haar wel zou kennen.

“Ik schaamde me ook, vooral omdat ik mezelf als feminist wil neerzetten. Omdat ik een waanzinnig slim zusje heb, van wie ik niet weet of zij dezelfde kansen krijgt als de mannen van haar generatie. Ook in mijn eigen vakgebied lees ik de vrouwenrollen en probeer ik daar kritisch op te zijn. Je kunt testen of een rol gelaagd is: is het ‘de vrouw van’, ‘de vlam van’, ‘de moeder van’, of is het een echt personage?”

In Hardcore Never Dies zijn de enige vrouwenrollen voor de moeder van jouw personage en de vriendin van de hoofdpersoon. Het spectaculairste dat haar overkomt is een abortus en dat haar hondje uit het raam wordt gegooid. Niet bepaald een feministische rol.

“Die kritiek snap ik. Dat is een gemiste kans. Ik heb er iets van gezegd, maar het was te laat in het proces – tegen de tijd dat we gingen draaien kon daar weinig meer aan veranderd worden. Het is ook een luxe om inhoudelijk naar projecten te kunnen kijken voor je beslist of je een rol gaat doen. Ik merk dat ik dat de laatste jaren kan; voor mij als witte jonge man zijn er rollen genoeg om uit te kiezen, want als mensen gaan schrijven, komen ze algauw uit bij een man tussen de twintig en de veertig. Voor vrouwen wordt minder geschreven, en zeker minder gelaagd. Ik voel me daar ongemakkelijk over.”

Voel je je er ook verantwoordelijk voor?

“Ik voel de blik. Mijn vriendin is actrice en ik vraag als ik nu een script lees: is dit een verhaal dat iets nieuws gaat vertellen? Of gaat dit vooral bevestigend zijn? Ik ben zelf een verhaal aan het schrijven over een buschauffeur in Limburg, voor een film die ik ooit wil maken. En toen dacht ik opeens: hoezo is die buschauffeur eigenlijk een man? Voor mezelf snap ik dat, natuurlijk, maar toch – dus nu is het een vrouw.”

Mis je Limburg eigenlijk?

“Soms. In Limburg is alles gewoon ­precies wat het is. Een straat, een veld, een bushok. Niet meer dan dat. Vandaag zaaien we, in augustus oogsten we. Soms mis ik de traagheid om dingen tot stand te kunnen laten komen, en waar ik dan mijn eigen ideeën tegenaan kan laten schuren. In plaats van dat ik leef in een stad waar de hele tijd alles schuurt.”

Jij en Amsterdam samen is eigenlijk gewoon wat veel.

“Nu woon ik in Molenwijk en dat is heel fijn. Hier weet ik: dit is mijn flat, daar is de Etos, daar is de Albert Heijn, hier kan ik producten halen om te koken. Hier kan ik wandelen. Mijn buurman is loodgieter, dat kan ik plaatsen. Hij kent me, als ik mezelf heb buitengesloten, bel ik bij hem aan, dan gaat hij me helpen.”

Limburg is ook niet wat het geweest is. In jouw gemeente heeft een derde van de inwoners op de PVV gestemd, terwijl jij overtuigd links hebt gekozen. Limburg is enorm naar rechts opgeschoven.

“Dat is niet iets van de laatste tijd, die tweestrijd voel ik al jaren. Mijn gezin is helemaal niet rechts, maar bij de dingen die tijd nodig hebben, zoals de zwarte­pietendiscussie, of migratie, krijg ik altijd de neiging de ene wereld tegenover de andere te verdedigen. Ik wil niet dat mensen denken dat Limburgers achterlijk zijn, want dat zijn ze niet, en in Limburg wil ik niet dat mensen denken dat Amsterdammers, of linkse mensen, verwaande dromers zijn. Dat zijn mensen die nog idealen en hoop koesteren, die ook zouden kunnen inspireren.”

Je werpt je op als tolk.

“Nou ja, tegen mensen in Bocholtz zeg ik dan: als je zelf zou vluchten, wil je ook dat je geholpen wordt. En op de toneelschool vertel ik hoe Limburgers de hele tijd de wereld zien veranderen. De bakker gaat weg, hun kinderen krijgen geen huis meer. Toen de mijnen dichtgingen, kwamen mensen op hun veertigste thuis te ­zitten. Heerlen is een van de armste gebieden van Nederland, er zijn huizen verzakt door de tunnels die gegraven zijn, en no one cares. De mensen hebben reden om boos te zijn, alleen richten ze zich tot de verkeerde persoon, tot mensen die net zo zijn als zij. Dat maakt me verdrietig.”

Lukt het met dat gesprek tussen die twee culturen?

“Het is lastig. Eerst ging ik er met gestrekt been in, maar dat werkte niet. Inmiddels weet ik dat het wel goed gaat als je praat vanuit je eigen zorgen en je eigen kwetsbaarheid. Als je dan met mensen in gesprek gaat, kom je erachter dat de meesten geen idee hebben van de standpunten van de partij waarop ze hebben gestemd, maar dat ze gewoon aanhaakten op een deel waarin ze zich gehoord voelden. Het stelt me teleur dat Limburg op de PVV stemt, maar tegelijk bevestigt het mijn gevoel dat die mensen, ook in mijn vak, te weinig gezien en gehoord worden.”

Door acteurs?

“Er zit een verband tussen dat ik mij zo geraakt voel door Gluckauf, een film in mijn dialect, en dat de streek PVV stemt. Daar zit een verband. En in Amsterdam speelt dat domweg minder. Dus dat drijft me wel. Ik wil nooit een van die kanten loslaten.”