Premier Rutte is er aan het begin van de week nog van overtuigd: het kabinet hoeft niet af te treden vanwege de toeslagenaffaire. Sterker: hij vraagt zijn coalitiegenoten met een knikje aan te geven dat hij op hun steun kan rekenen. Groot is de verbazing vanochtend aan het begin van de ministerraad als Rutte zegt dat aftreden 'onvermijdelijk is'. Wat is er de afgelopen dagen gebeurd? Een reconstructie.
Rutte verbaast vandaag zijn collega-ministers voor de tweede keer binnen een paar weken. Als ze bijeen zijn in de ministerraad om de politieke gevolgen van de toeslagenaffaire te bespreken, neemt Rutte bij het begin van de vergadering het woord. Logisch, want hij is de voorzitter en de leider van de grootste partij.
Verbijsterd
Tot verbijstering van alle aanwezigen vertelt Rutte dat volgens hem aftreden van het kabinet onvermijdelijk is.
Is dit dezelfde Rutte, denken ze, die afgelopen dinsdag nog gewoon wilde aanblijven? Dezelfde Rutte die meteen na het verschijnen van het rapport van de commissie-Van Dam, vol snoeiharde kritiek op alle geledingen van de overheid, in een Catshuisberaad zei dat voor hem geen enkele personele consequentie nodig was? Ja, het was diezelfde Rutte, die daarmee duidelijk eieren voor zijn geld koos.
Nadat hij twee weken daarvoor tot ieders verrassing opeens de grote pleitbezorger van meer openheid was geworden ("Voor mijn part zetten we een camera bij de ministerraad") bekeert hij zich nu tot voorstander van gezamenlijk aftreden.
Noodzakelijke koerswijziging
Die koerswijziging – want dat is het, zeggen betrokkenen – was noodzakelijk. Regeringspartij VVD was aan het begin van de week nog als enige tegen opstappen vanwege de misstanden bij de Belastingdienst, maar stond daardoor lijnrecht tegenover de drie andere regeringspartijen CDA, D66 en de ChristenUnie.
Bij die partijen bestond grote ergernis over de volgens ingewijden 'arrogante' opstelling van de VVD. De liberalen eisten maandag in coalitieoverleg dat álle Kamerleden van de coalitiepartijen tegen de aangekondigde motie van wantrouwen zouden stemmen, tijdens het komende Kamerdebat over de toeslagenaffaire.
Rutte vraagt om het (in coalitiekringen inmiddels bekende) knikje. In het coalitieoverleg wil hij dat de fractievoorzitters met een knikje aangeven dat hun fractie met de kabinetsreactie zal instemmen. Hij wil dat alle partijen hun zetels leveren. Als Rutte om het knikje heeft gevraagd, zeggen de fractievoorzitters van CDA, D66 en CU – Heerma, Jetten en Segers – dat ze pas dinsdag met de fractie praten.
Tekenen bij het kruisje
Zij stellen dat hun fractie niet zo maar ja zal zeggen tegen een reactie die ze nog niet kennen, over een onderwerp dat voor een deel raakt aan hoe het kabinet met de Kamer is omgegaan. Dan kun je niet aan de Kamer vragen op voorhand te tekenen bij het kruisje
Het gedrag van Rutte, die zijn eigen fractie onder de duim heeft, zet kwaad bloed. "Toen werd de scheiding manifester tussen wat de VVD aan politieke consequenties wilde nemen –- geen – en de andere drie, die zeiden dat ze daar serieus over moesten praten", vertelt een ingewijde.
Bekijk ook: Zo struikelde het kabinet over de toeslagenaffaire
Woensdag is er telefonisch contact tussen D66-leider Sigrid Kaag en CDA-partijleider Wopke Hoekstra. Aanleiding zijn onder meer de opmerkingen van Hoekstra in het RTL Z-programma Het gesprek met de minister van Financiën dat alle opties (dus ook aftreden) op tafel liggen binnen het kabinet. Later haakt ook de ChristenUnie aan bij de gesprekken tussen D66 en het CDA.
Op één lijn
Langzaam daagt bij de drie partijen dat ze op dezelfde lijn zitten: ze vinden dat het kabinet moet aftreden. Donderdagavond in het bewindspersonenoverleg van de verschillende partijen wordt onderling het eindoordeel opgemaakt. De drie partijen weten vanochtend, als ze de ministerraad ingaan, hoe ze erin staan.
Bekijk ook: 'Ik heb zelf geen directe betrokkenheid'
Ze treffen een opgewekte Rutte die het met hen eens is: aftreden is de enige optie. Een VVD-ingewijde ontkent dat Rutte als een blad aan de boom is omgedraaid.
Strijd tegen coronavirus
De premier zou er anders over zijn gaan denken doordat verschillende oppositiepartijen duidelijk hebben gemaakt dat het kabinet, hoewel het dan demissionair is, de strijd tegen het coronavirus kan blijven voeren. "Dat we nu missionair kunnen blijven op corona is het grote verschil met vorige week. Dat verklaart dat Rutte nu kon zeggen: opstappen is onvermijdelijk."
Maar coalitiegenoten vinden deze draai een typisch geval van 'het stijltje-Rutte': "Hij is een meester in ergens heel erg tegen zijn, en als-ie dan voor is, is-ie heel erg voor, alsof hij nooit iets anders heeft gevonden", zegt een betrokkene. "Dat was het nu ook. Hij vond nog steeds dat aftreden niet nodig was, maar heeft zijn knopen geteld. De andere drie partijen hebben samen immers een meerderheid in de ministerraad."
