You never walk alone. Zeker niet als de restauratie van het wereldvermaarde Lam Gods op het spel staat. In een reactie op de beweringen van Hélène Verougstraete en Jean-Pierre Coppens dat de restauratie “ronduit rampzalig” was en dat er “onherroepelijke fouten” zijn gemaakt, gaf de overheid inzage in de werkwijze. Daaruit blijkt dat er een gedetailleerd draaiboek gevolgd werd en dat de restaurateurs begeleid werden door drie adviesraden.

Voorafgaand aan elke actie voerden de onderzoekers van het Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium (KIK) een materiaaltechnisch onderzoek uit met alle mogelijke geavanceerde, wetenschappelijke technieken. “Daardoor wisten we op voorhand precies welk verfpigment op welke plaats in het schilderij zat”, zegt professor Maximiliaan Martens, kunsthistoricus aan de UGent.

Hij zat niet alleen in de nationale adviesraad, maar ook in het internationale comité van experten. Dat comité bestaat uit 23 kunsthistorici en restaurateurs uit het kruim van de museumwereld. Ze zijn verbonden aan het Metropolitan (New York), het Louvre, de National Gallery (Londen), Princeton University en het Kunsthistorisches Museum van Wenen.

“Op basis van deze plethora van voorbereidende data konden de adviesraden hun aanbevelingen doen”, zegt Martens. “Die zijn telkens uitgebreid besproken en bij unanimiteit beslist. Daarna zijn ze uitgeschreven in rapporten die met de andere betrokkenen zijn gedeeld, zoals de nationale adviesraad en de Topstukkenraad. Pas nadat de opdrachtgevers hun instemming hadden gegeven, mochten de restaurateurs verdere actie ondernemen. Aan elke ingreep lag een breedgedragen consensus ten grondslag. Mevrouw Verougstraete was lid van de nationale adviesgroep. Ze heeft daar constructief aan deelgenomen. Op haar laatste vergaderingen had ze een advocaat bij – dat vond ik wel intimiderend.”

Originele verflaag

De kritiek van Verougstraete en Coppens, dat het KIK pas na het verwijderen van verflagen een studieperiode heeft ingebouwd, wordt tegengesproken door de andere betrokkenen. “De beweringen dat de restaurateurs de adviezen niet volgden, is over de volledige lijn manifest onwaar”, reageert de nationale adviesraad.

Ook de internationale expertengroep begrijpt niet waar het idee ingang vond dat de procedures niet zijn gevolgd. “Elke stap van het restauratieproces kwam er pas na de goedkeuring van en met de steun van de adviesgroepen”, ­reageert de internationale groep.

You never walk alone. Toch is dat wat Hélène Verougstraete besloot te doen. Haar punt is dat er bij de restauratie verflagen zijn weggehaald die door Jan van Eyck geschilderd zijn. Dat zou er op neerkomen dat er een originele laag verdwenen is. “Mevrouw Veroug­straete beweert dat de verflaag die weggehaald is een laag van Jan van Eyck is”, schrijft de nationale adviesraad in een reactie. Ze gaat daarmee als enige in tegen een gedeelde opvatting van 23 experten.

“Er is veel vooronderzoek gedaan”, zegt Lieve Watteeuw, professor conservator-restaurator aan de KU Leuven, die gespecialiseerd is in materiaaltechnisch onderzoek van kunstwerken. Ze zit in de Topstukkenraad en de internationale expertencommissie. “Met scanbeeldvorming was op voorhand geweten welke verflagen er onder elkaar zaten. Zelfs om een venstertje van enkele millimeter vrij te maken, is overlegd met de expertengroep. Die gegevens werden telkens op tweedaagse bijeenkomsten grondig bediscussieerd, waarna er een gemeenschappelijk advies kwam. In de nationale adviesgroep heeft mevrouw Veroug­straete zich nooit kritisch geuit. We zijn dan ook verrast en betreuren haar demarche zeer.”

Ouderdomscraquelures

Nadat het expertencomité zijn instemming had gegeven om achtereenvolgens recente vernislagen en negentiende-eeuwse restauraties weg te halen, stond het team voor een verflaag met zestiende-eeuwse overschilderingen. De internationale experten adviseerden om alle toevoegingen uit die periode weg te halen – zo hadden ze het in de eerste restauratiefase ook gedaan en het had tot opzienbarende resultaten geleid. Ze wilden het veelluik zo veel mogelijk in zijn originele toestand herstellen.

Verougstraete noemt het rampzalig dat een luchtpartij, de weidehellingen, de lamskop en een reeks wiegende palmtakken weggehaald zijn. Ze schrijft die toe aan de gebroeders Van Eyck. Daar staat ze alleen in. “Dankzij het voorbereidende werk kon je zonder risico beslissen wat uit de periode van Van Eyck dateert en wat een overschildering uit de zestiende eeuw is. De stukken die overschilderd zijn, hebben een grovere textuur, ze zijn ruwer. De plooival van een kleding is minder gedetailleerd en de ouderdomscraquelures zijn anders. Maar vooral: onder de overschildering zat gedegradeerd vernis: die van de vroegste schilderlaag.”

Lees ook

 Zijn bij restauratie van Lam Gods onherroepelijke fouten gemaakt?