Het Lam Gods
Het bekendste werk van de schilders en gebroeders Hubert en Jan van Eyck is zonder twijfel het altaarstuk dat zich in de St.-Baafskathedraal te Gent bevindt. Het is genoemd naar het onderste middenpaneel, waar een lam vereerd lijkt te worden door groepen engelen, martelaren, profeten en apostelen. Het werk uit 1432 was een van de eerste geschilderde altaarstukken in Noord- en West-Europa; tot dan toe waren dat vooral houtsnedes.
Wat stelt het allemaal voor? Even een paar begrippen en termen verduidelijken:
- Lam Gods
- Het uit zijn hals bloedende lam is een symbool: het stelt Jezus voor die zijn leven offert om de mensheid van zijn zonden te verlossen. Net als bij de kruisiging van Christus stromen allerlei lieden toe om het schouwspel te aanschouwen. Het bloed van het lam (=onschuld) vloeit in een wijnkelk: dit maakt duidelijk waar de wijn die tijdens kerkdiensten gedronken wordt, symbool voor staat.
De term Lam Gods komt ook voor in de bijbel, Joh. 1:29: Des anderen daags zag Johannes [de Doper] Jezus tot zich komende, en zeide: Zie het Lam Gods, Dat de zonde der wereld wegneemt!
Verderop, in de Openbaring van Johannes [de Evangelist], speelt het lam een centrale rol.
De latijnse term voor 'lam gods' is agnus dei. - veelluik / polyptiek
- Het werk bestaat uit twaalf met olieverf beschilderde eikenhouten panelen.
- Vijdkapel
- Opdrachtgever van het werk was Jodocus Vyd. Hij is te zien linksonder op het gesloten veelluik. De vrouw rechtsonder is zijn echtgenote, Isabelle Borluut.
- St. Baaf
- Gentse heilige, naamgever van de kathedraal. Hij leidde (in de 7e eeuw) een zondig leven tot zijn vrouw overleed. Hij kwam tot inkeer en stichtte een klooster. Elders ook wel bekend als Sint Bavo.
De gebroeders Van Eyck behoorden tot de eerste schilders die met olieverf werkten. In dit altaarstuk werd de verf in dunne laagjes aangebracht op een onderlaag van krijt, waardoor een doorschijnend effect ontstond.
Gesloten luiken
Bovenste rij, vlnr: de profeet Zacharia, Sibille van Erythreia, Sibille van Cumae, de profeet Micha. Een sibille (ook: sibylle) was in de oudheid een in extase verkerende vrouw die profetiën uitsprak. In de beeldende kunst wordt de sibille van Erythreia (een plaats in Griekenland) vaak gebruikt als symbool voor Azië, en die van Cumae (bij het huidige Napels) voor Europa. De Sibyllijnse boeken zijn (o.a.) een verzameling geschriften van een joods-Egyptisch auteur waarin het monotheïsme werd gepropageerd.
Middelste rij: de aartsengel Gabriël vertelt Maria dat zij de uitverkorene is. Maria schrikt maar aanvaardt haar taak. De setting lijkt eerder op het 15e-eeuwse Gent dan op Nazareth in het jaar nul: een straat en een lavabo.
Onderste rij, vlnr: Jodocus Vyd, Johannes de Doper, Johannes de Evangelist, Isabelle Borluut.
Geopende luiken
bovenste rij (de hemel), vlnr: Adam; een groep zingende engelen; Maria; God uitgebeeld als Jezus op zijn hemeltroon; Johannes de Doper; een groep muziek makende engelen; Eva.
onderste rij, vlnr: de rechtvaardige rechters (replica van het in 1934 gestolen paneel); ridders van Christus (kruisvaarders); de verering van het Lam Gods; een groep kluizenaars; een kleine stoet pelgrims.
De blote Adam en Eva zijn voorzover bekend de eerste 'naakten' in de Vlaamse schilderkunst. Let op de rechtervoet van Adam: het lijkt alsof hij uit het schilderij stapt. Het trio Maria - God/Jezus - Johannes wordt aangeduid als Deesis, een oud Byzantijns thema.
De makers
Vermoedelijk is Hubert van Eyck (1370-1426) aan het werk begonnen, en heeft zijn jongere broer Jan van Eyck (1390-1441) het afgemaakt. Het is echter onduidelijk wie wat heeft geschilderd. Onderzoek heeft geen technische verschillen aangetoond tussen de delen van het altaarstuk, en er bestaat veel twijfel over het bestaan van Hubert. Wat wel goed te zien is, is de inspiratie die de broers putten uit de Openbaring van Johannes.
Het altaarstuk werd op 6 mei 1432 ingehuldigd; dat is ook vermeld op de lijst, met de tekst "VersU seXta MaI . Vos CoLLoCat aCta tUerI". De hoofdletters vormen een chronogram dat het jaartal aangeeft: V+V+X+M+I+V+C+L+L+C+C+V+I = 1432.
De Van Eycks zijn niet de enigen geweest die het Lam Gods hebben uitgebeeld. Het komt ondermeer ook voor op het hoofdpaneel van het Isenheimer Altaar (1510-15) van Matthias Grünewald.
In detail
De panelen zijn van zeer dichtbij te bekijken op de website Closer to Van Eyck.
Statenvertaling on line - bijbel en kunst