Bijna alle dieren bij Stichting Aap zijn getraumatiseerd: ‘Pas op, houd afstand’

Chimpansee Buddy springt wild in zijn verblijf. Hij stampt, blaast een soort trompetgeschal en smakt zichzelf met gespreide armen tegen het gaas. Het volgende moment rent hij rechtop langs de hele lengte van het hekwerk – klappend, zoals hij dat moest in de piste om het circuspubliek te vermaken.

Hij is onrustig door ons bezoek. Als hij zijn lip optrekt, is een tandeloze mond te zien: zijn tanden zijn er in het circus uitgetrokken zodat hij niemand kon bijten. Dan rommelt hij wat. “Pas op, hij is uitwerpselen aan het verzamelen om te gooien. Houd afstand”, waarschuwt David van Gennep, directeur van Stichting Aap.

Als de worp uitblijft, gaat Van Gennep gehurkt bij het gaas zitten. Het dier wordt kalm. Van Gennep praat tegen hem en communiceert ook met zijn handen. Even later kriebelt Buddy door het gaas met een takje over de hand van de directeur.

Buddy woonde op een vuilstort in Spanje

Jaren geleden kwam Stichting Aap deze chimpansee op het spoor. Hij woonde in een kaal verblijf bij een vuilstort in Spanje. Voordien was hij jarenlang circusaap. Ook bij de vuilstort werd hij slecht verzorgd en uitgebuit ter vermaak van de medewerkers. Pas toen het papierwerk rond was, in 2008, kon Buddy worden gered.

Van Gennep was daarbij: “Hij zat intussen in een klein hokje van een tijdelijke opvang, compleet verwaarloosd. Ik kreeg pas contact met hem toen hij mijn veters mocht strikken. Zo kon ik hem verdoven en konden we hem meenemen naar Nederland. Vergis je niet, deze dieren zijn oersterk en levensgevaarlijk. Het gaat nu een stuk beter met hem, maar hij zal nooit naar een dierentuin kunnen. Hij kan niet aarden in een groep. Van nature is hij een leider, maar ze leerden hem compleet afhankelijk te zijn.”

Als we naar de andere verblijven lopen, vraagt Van Gennep ons bij elkaar te blijven. De getraumatiseerde apen – chimpansees, makaken, bavianen – raken van slag als we verspreid lopen. Groepsgedrag herkennen ze, dan is er een leider, dan klopt het.

Veel geredde dieren hebben langdurige zorg nodig

Het onlangs verschenen rapport The Darkness Behind the Spotlights bevat een analyse van de gezondheid van 73 dieren die Aap tussen 2015 en 2021 uit Europese circussen redde. De onderzochte dieren – vooral leeuwen, tijgers, poema’s en apen – hebben allemaal ten minste één jaar opgetreden, onder meer in Europese circussen. Bijna 90 procent van de dieren had mentale of fysieke klachten. Dan hebben we het niet over een sneetje of een beetje mager, maar over serieuze klachten waarvoor langdurige zorg van dierenartsen en gedragsdeskundigen nodig was.

“Tanden die eruit zijn gerost bijvoorbeeld, met abcessen als gevolg. Zou het dier een mens bijten, dan was men niet direct dood. Bij tijgers waren nagels met wortel en al eruit getrokken, ook om niet dodelijk te zijn. Jonge, beweeglijke chimpansees kregen schoentjes aan, zodat ze niet konden klimmen en ontsnappen, maar nog veel erger was dat hun knieschijfjes kapot werden geslagen. Daarom zie je deze dieren in circussen vaak lopen als oude mannetjes.”

Ook krijgen ze bij Aap tijgers en leeuwen binnen die hun eigen ledematen aanvreten van de stress. En dieren die te lang in een kooitje van 2 bij 2 meter zaten: in veel circussen treden wilde dieren niet meer op, omdat ze toch te gevaarlijk zijn of niet meer in staat om op te treden en dan worden ze een zittende attractie. En dan is er nog het veel bekritiseerde frequente en stressvolle vervoer in krappe kooien, vaak in de brandende zon.

In een reizend circus zijn de regels lastig te controleren

We zitten inmiddels in Van Genneps kantoor op het enorme terrein van Aap in Almere. Aan de muur hangen ingelijste oorkondes: Dierenbeschermer van het jaar 2004, Erkend Goed Doel, van de Partij voor de Dieren. Ook heeft hij de passage uit het regeerakkoord van 2012 ingelijst, waarin Rutte en Samson het verbod op wilde dieren in circussen vastlegden.

De meeste EU-lidstaten hebben hun regelgeving omtrent wilde dieren in het circus inmiddels aangepast, of een verbod ingesteld. Grote uitzondering qua dierenwelzijn is Duitsland. Daar zijn wel wat richtlijnen, maar die verschillen per deelstaat en zijn lastig te handhaven in reizende circussen.

Van Gennep komt veel in Brussel, praat met politici, is voorzitter van een alliantie van Europese opvangcentra. Vorige maand vierde hij groot nieuws uit Spanje: het Congres had de eerste nationale dierenwelzijnswet goedgekeurd. De stieren uit de stierenvechtsector zijn hierin niet opgenomen, wel is nu ook daar een landelijk verbod op circussen met wilde dieren.

En dat is mooi, want pas met de wet achter zich kunnen Van Gennep en collega’s dieren ophalen uit erbarmelijke omstandigheden en wordt dierenleed in de toekomst voorkomen. “Een prachtige mijlpaal, die gonst hier nog na. Want tegelijk komt er óók een Spaanse positieflijst (een lijst van inheemse en exotische dieren die particulieren zonder vergunning mogen houden, red.). Dat is belangrijk vanwege de Spaanse verbintenissen van oudsher met Zuid-Amerika. Het land is de toegangspoort voor dierensmokkel via zee. En zijn de dieren eenmaal in Europa, dan worden ze nauwelijks nog tegengehouden.”

Het publiek is niet meer zo happig op kunstjes van dieren

De romantiek van met je opa en oma naar een circus met wilde dieren gaan, is aan het verdwijnen. Het publiek is niet meer zo happig om dieren te zien die kunstjes doen. Het is een bewustwordingsproces dat langzaam tussen de oren is gekropen. Over dierenwelzijn is nu meer bekend en er wordt meer over gesproken.

Van Gennep: “Tegelijkertijd realiseer ik me goed dat de circuswereld voor veel mensen een leven is, geen vak. Ik vind het niet goed hoe ze hun dieren behandelen, maar de circusfamilies die er nog zijn weten niet beter. Het is niet zo dat ze expres slecht voor hun dieren zorgen. Maar het is een hard bestaan en zo dresseren ze ook hun wilde dieren. Train maar eens een tijger, veel succes.”

“En een olifant gaat niet voor niks met een gekantelde baarmoeder op een krukje zitten. De zware ingewanden vallen gewoon naar beneden als het dier niet in de natuurlijke houding staat. Alle olifantkoeien in circussen hebben last van baarmoedercollapsen, waarbij de baarmoeder via de vagina naar buiten komt. En die moet terug.”

Angst en afhankelijkheid wordt jong aangeleerd, de wilde dieren zijn de rest van hun leven getraumatiseerd – mentaal en fysiek. Zo heeft chimpansee Buddy als baby geleerd geen oogcontact te maken. Zoals bij veel dieren is dat een trigger voor agressie en dat moeten ze in het circus niet hebben. Ze weten niet hoe een wild dier te zijn.

Opgewacht met een jachtgeweer

Aap wordt doorgaans niet met open armen ontvangen als ze dieren komen ophalen. Sowieso is het een complexe onderneming met veel officiële documenten, contracten, certificaten en een traceerbare reisroute. Alleen al voor dit papierwerk heeft Van Gennep zes mensen in dienst.

Ter plekke is er vaak politiebegeleiding. “Maar we hebben meermaals meegemaakt dat de Franse of Duitse politie ineens was vertrokken en wij daar stonden op zo’n circusterrein. Dat was heel, heel onplezierig. Dat ik dacht: ik zou het leuk vinden om vanavond weer thuis te komen. Of men stond klaar met een jachtgeweer – toen was de politie er overigens wel bij. Ook zijn we weleens gevlucht, zonder dieren.”

Het gaat om duizenden wilde dieren die worden gehouden in honderden Europese circussen. Frankrijk is van oudsher het land van de kleine circusjes op dorpspleinen en campings, Duitsland en Italië hebben nog wel grote circussen. Maar ook Italië is met een verbod op het houden van wilde dieren bezig. “Het mooiste, maar dat lukte vaak niet, is ervoor te zorgen dat die circussen zichzelf eruit kunnen trekken met nieuwe acts. Hen een soort overbruggingstijd bieden. Ik ben niet per se voor een uitkoopregeling.”

Toch weer verrast door het eigen rapport

Aap kan lang niet alle circusdieren in nood opvangen. Moeten ze ook niet willen, volgens de directeur. Daar is geen geld en ruimte voor, maar vooral moeten ze zich inzetten voor betere wet- en regelgeving. Bruggen slaan, zodat minder dieren hulp nodig hebben.

Als kind ving Van Gennep al dieren op, hij werd viroloog en werkt sinds 1981 bij Aap en is er vaak bij als ze dieren redden. Hij wéét hoe kwetsbaar dieren zijn en ziet de ellendige gevolgen van uitbuiting. En toch verraste het eigen recente rapport hem: “Als ik teruglees hoe ongehoord veel werk onze dierenartsen en gedragsspecialisten hebben gehad om zoveel circusdieren weer op het spoor te krijgen, dan vind ik dat ongelooflijk. En het motiveert me nóg meer om te strijden voor een Europees verbod op wilde dieren in het circus.”

Lees ook:

Circusdieren met pensioen in Anna Paulowna

Sinds het verbod op wilde circusdieren in steeds meer Europese landen hebben meer dieren opvang nodig. Een aantal vindt een plek bij Robert de Kruijff.