Waarom we de grootste bloedzuiger van Nederland moeten beschermen

Razendsnel schieten de enorme, pinkdikke bloedzuigers op het been af. Een, twee, zes dieren klampen zich vast, tastend naar een goede plek om aan te zuigen. De tanden gaan er in; het bloed zuigen begint. De bloedzuigers worden dikker en dikker. Een gruwelijk, afschrikwekkend en bijna misselijk makend tafereel, althans voor velen.

Maar niet voor Bram Koese, onderzoeker van EIS Kenniscentrum Insecten & andere ongewervelden. “Een tekenbeet is erger. En echt, dit is leuker dan elke dag van acht tot vijf ergens op een kantoor zitten”, zegt hij nuchter, terwijl hij de bloedzuigers van zijn been afpakt en in een oud yoghurt-emmertje stopt. “Bovendien moeten we nu eenmaal de beste methode vinden om deze medicinale bloedzuiger te inventariseren, en ja, dan probeer je gewoon alles uit.”

Plaats van handeling: een schitterend natuurgebied, verzonken in het Brabantse land. Zo’n idyllisch, archaïsch landschap met kruidenrijke graslanden omzoomd door bomen, poelen vol fonteinkruiden en kikkers en lome koeien, met de poten in het water. Hij is onvervaard, deze ecoloog en heeft een duidelijk doel. Samen met collega-onderzoeker Rob Felix van Bureau Natuurbalans, een onderzoeksbureau, zoekt Koese naar de beste manier om de aanwezigheid en dichtheid van de Hirudo medicinalis vast te stellen.

“Daar weten we nog weinig van. Dat terwijl deze medicinale bloedzuiger, met 15 centimeter de grootste bloedzuiger van ons land en hier de enige mensenbloed zuigende, nog maar op tien tot vijftien plekken voorkomt en een Europese habitat-richtlijnsoort is.” Vanwege die Europese status gaf de overheid EIS vorig jaar de opdracht de dieren te inventariseren. De inventarisatie is een eerste stap naar bescherming en beschermen lijkt nodig, legt Felix, afgestudeerd op de Hirudo medicinalis, uit. “Het dier stelt behoorlijk hoge eisen aan zijn leefgebied. Zo’n worm eist namelijk een combinatie van onverzuurde, matig voedselrijke vennen of overstromingsvlakten met ondiep en dus warm water, voldoende amfibieën, onbegroeide oevers en zoogdieren als reeën, zwijnen of koeien die in het water kunnen komen. Waar vind je dat nog?’’

Tekst gaat verder onder de foto

De eisen hebben alles met zijn levenswijze te maken. Bloedzuigers leggen hun eieren in een kuiltje op een kale oever. De zonnewarmte moet ze uitbroeden. De larven kruipen naar het water en eten de eerste dagen slakken. Het water moet daarom niet te zuur en niet te voedselarm zijn. Al snel stapt de jonge bloedzuiger over op bloed. Vooral dat van amfibieën, maar om zich te kunnen voortplanten is een flinke dosis energierijker zoogdierenbloed nodig. Die zoogdieren moeten dus in het water kunnen komen.

“De hoge eisen hebben het dier teruggedrongen tot circa 15 locaties verspreid over het rivierengebied en vennen in Limburg, Brabant en Gelderland. Maar hoe het in die wateren met ze gaat, weten we niet”, vertelt Koese, terwijl hij de blote benen verruilt voor lieslaarzen. De status is onbekend en de beste inventarisatiemethode evenzo. Uit eigen ervaring, Koese is aquatisch ecoloog, wist hij dat de bloedzuigers gretig op blote benen afkomen. En dus nam hij vorig jaar - het eerste onderzoeksjaar - het zekere voor het onzekere.

“Ik ben gewoon alle bekende locaties afgegaan en ben overal anderhalf uur met blote benen in het water gaan staan.” De vangst was enorm, maar de ecoloog ontdekte ook de nodige nadelen van de methode. Zodra de bloedzuigers toehapten, kreeg hij niet alleen een verdoofd gevoel in been en voet - ‘alsof je bij de tandarts bent geweest’ - maar bovendien, en dat was echt lastig, bleef elke wond maar bloeden. Wijzend op zijn inderdaad nogal bloederige been zegt Koese: “Bloedzuigers brengen met hun speeksel bloedverdunners in, zodat het bloed goed blijft stromen. We moeten dus een andere betrouwbare methode vinden.”

Trillingen 

Bloedzuigers detecteren hun prooien met name op trillingen die ze waarnemen met sensoren op de kop. Benen in (lies)laarzen trillen net als blote benen, veronderstelden de onderzoekers en dat blijkt, als Koese met blote en Felix met belaarsde benen een klein vergelijkend warenonderzoek doen. Maar de ene laars is de ander niet, beter gezegd; de ene onderzoeker beweegt anders dan de andere. Of dat iets uitmaakt, is één van de vragen die de onderzoekers willen beantwoorden. Daarom gaan ze vandaag beiden in drie poelen en na elkaar anderhalf uur rondlopen. Het bewegingspatroon wordt vastgelegd met gps. Alle exemplaren van Hirudo medicinalis die zich aan de laarzen vastklampen worden met een schepnetje opgepakt en - om dubbeltelling te voorkomen - tijdelijk in een emmertje gestopt.

Tekst gaat verder onder de foto

Door herhaaldelijk te monitoren moet ook meer bekend worden over de populatiegrootte en de trefkans zodat de onderzoekers uiteindelijk weten hoe lang ze moeten ‘poedelen’ om het dier met een zekerheid van 95 procent aan te treffen. Ondertussen zijn beide mannen elk hun eigen poel ingelopen. De eerste minuten gebeurt er niets, maar dan komen van alle kanten lange donkere wormen aangezwommen. Geconcentreerd scheppen ze bloedzuiger na bloedzuiger op. Uren later zijn alle poelen bekeken en kunnen de warme lieslaarzen eindelijk uit en de voeten even afkoelen.

Genietend staan de mannen in het verkoelende water na te praten. De manier van bewegen blijkt nauwelijks verschil te maken. Beiden hebben in dezelfde poel steeds evenveel medicinale bloedzuigers gevangen, in een ervan zelfs 238. Daarmee lijkt de inventarisatiemethode erg nauwkeurig. Moe maar tevreden wijzen ze elkaar op libellen en een stelletje jonge kikkers. Tot Koese als een speer het water uitloopt met toch weer drie bloedzuigers aan zijn benen. Voorzichtig maar resoluut haalt hij ze weg. “Genoeg geweest, jongens.”

Medicinale bloedzuigers

Medicinale bloedzuigers worden al sinds eeuwen voor Christus gebruikt. Vroeger vooral voor aderlatingen. De bloedzuigers werden hierbij op het lijf gezet en afgeknipt waardoor het bloed flink bleef stromen. Zo zou het ‘foute’ bloed vervangen kunnen worden door goed bloed. Ook nu nog worden volgens de onderzoekers medicinale bloedzuigers veel gebruikt. Onder meer in de plastische chirurgie (bij moeilijk te genezen wonden) en als pijnstiller bij artritis. Hiervoor worden Oost-Europese bloedzuigers gebruikt. Deze Hirudo verbana wordt onder gecontroleerde omstandigheden massaal voor dit doel gekweekt.