Orwell is tachtig jaar later nog akelig actueel

De auteur

Schrijver en journalist George Orwell (pseudoniem van Eric Arthur Blair, 1903-1950) is vooral bekend van zijn klassieke boeken Animal Farm en 1984. In Birma, een voormalige Britse kolonie, werkte hij als politieagent; later vocht hij in Spanje tegen het fascisme van Franco. Door zijn ervaringen met het Britse imperialisme en het fascisme werd hij een overtuigd socialist.

Het boek

Tegen totalitarisme is een verzameling essays uit de jaren veertig. Het bevat onder andere een bespreking van Mein Kampf, een ‘denkbeeldig interview met Jonathan Swift’, een kostenanalyse van boeken lezen versus sigaretten roken, en een aanklacht tegen de taalzonden die zijn tijdgenoten begingen.

Thema’s

Wat het boek bij elkaar houdt, ondanks de wisselende vorm van de stukken, is Orwells belangstelling voor authenticiteit en autonoom denken, of het gebrek eraan. Hij waarschuwt de lezer voor de gevolgen van ‘geestelijke onoprechtheid’. Die leidde er in zijn tijd bijvoorbeeld toe dat de intelligentsia de misdaden in de Sovjet-Unie goedpraatte, omdat die bondgenoot was van het VK in de oorlog tegen Duitsland.

Orwell behoorde zelf waarschijnlijk tot die linkse intelligentsia. Maar Orwells eigen voorkeuren staan zijn kritische houding niet in de weg. Een voorbeeld: in de eerste helft van ‘Politiek versus literatuur’ bekritiseert hij Gulliver’s Travels en de moraal van auteur Jonathan Swift, maar noemt hij Swift tegelijkertijd ‘een van de schrijvers die ik met de minste reserve bewonder’. Gulliver’s Travels is deels herkenbaar en met oprechte overtuiging geschreven, en deels politiek en moreel bezwaarlijk, zegt Orwell. Het zet hem aan tot de vraag welke verhouding er bestaat tussen de opvattingen van een auteur en de esthetische waarde van zijn werk.

Totalitarisme en nationalisme

Zo leiden bespiegelingen op literatuur en de tijdgeest steeds tot filosofische vragen. Twee kernbegrippen van Orwells denken die in deze bundel steeds terugkomen zijn totalitarisme en nationalisme. Met ‘nationalisme’ bedoelt hij loyaliteit aan een groep met het doel die groep machtig te maken. Een conservatief, antisemiet, maar ook een communist verliest door nationalisme haar of zijn intellectuele eerlijkheid. Daardoor raakt de waarheid uit zicht.

Totalitarisme komt dichter bij het doemscenario dat Orwell schetst in 1984: niet alleen de handelingen van de burgers van een totalitaire staat worden gecontroleerd, maar ook hun gedachten en gevoelens en ze ‘in feite minder bewust te maken’. Ook de linkse intelligentsia maakt zich daar schuldig aan, zegt hij.

Lezen met het nieuws in je achterhoofd

Het is moeilijk om Orwell niet te lezen met het politieke nieuws in het achterhoofd. Dat komt misschien ook omdat het hedendaagse Nederlands urgenter aanvoelt dan zijn Engels uit de jaren veertig.

Als Orwell het bijvoorbeeld heeft over de relatie tussen kwaliteit van een boek en de opvattingen van de auteur, moet ik meteen denken aan discussies over de houdbaarheid van artiesten die veroordeeld zijn voor seksueel misbruik. Als hij waarschuwt voor de gevaren van eufemistisch taalgebruik schieten meteen ‘pushbacks’ (lees: het illegaal terugsturen van immigranten door Europa) en ‘sensibiliseren’ (lees: het proberen om te praten van kritische partijgenoten) te binnen.

Redenen om dit boek niet te lezen

Als we Orwells kritiek op hemzelf toepassen moeten we ons niet laten verblinden door bewondering voor zijn scherpe pen, en toegeven dat hij soms zelf oogkleppen opheeft. Hij schrijft weinig toekomst in het kapitalisme te zien, wat misschien is ingegeven door socialistisch wensdenken. Ook lijkt hij een wat al te grote macht toe te schrijven aan de katholieke kerk, die volgens hem in de weg staat van Europese eenwording. Ten slotte is het jammer dat hij schrijvers altijd aanduidt met ‘hij’, ondanks dat hij op verschillende plekken bewondering uit voor vrouwelijke schrijvers.

Redenen om dit boek wel te lezen

Het is een vreemde gewaarwording om iemand in een essay van tachtig jaar oud de huidige politieke problemen zo scherp te zien ontleden. Orwell eist steeds van de lezer dat ze zich afvraagt: hoe kunnen we totalitarisme en nationalisme bestrijden in onze tijd? Hoe kunnen we politiek geëngageerd zijn zonder dogmatisch te worden? Hoe kunnen we een beetje meer zoals Orwell zelf worden: authentiek, oprecht en zelfkritisch?

Lees ook:

Het befaamde boek ‘1984' van George Orwell is al decennia lang populair. De laatste golf van 1984-enthousiasme ontstond toen in 2013 afluisterpraktijken in de VS openbaar werden.