Waarom heb ik me jarenlang hormonen aan laten smeren?

Toen ik een jaar of veertien was, stuurde mijn moeder me naar de huisarts. Ik had nog geen vriendje, maar met ‘de pil’ kon je maar beter vroeg beginnen, was haar devies. Zo was ik alvast goed beschermd tegen zwangerschap, het zou mijn zware menstruaties verlichten en met een beetje geluk ook mijn puistjes doen verdwijnen.

Dat klonk aantrekkelijk, vond ik destijds. Een zorgzaam advies van een ruimdenkende moeder. Zonder er echt over na te denken slikte ik als puber jarenlang Lovette, een combinatiepil met levonorgestrel en ethinylestradiol. Moeilijke woorden die mij weinig zeiden. Volgens mijn huisarts was deze relatief ‘lichte’ pil ook geschikt voor iemand met een bloedstollingsafwijking, zoals ik. Hij drukte me wel op het hart om niet te roken vanwege mijn verhoogde risico op trombose, want dat werd door deze pil nog meer verhoogd.

Het deed me opmerkelijk weinig, en roken deed ik stiekem toch. Als jongste meisje van de klas was ik vooral blij dat ik nu mee kon praten met mijn vriendinnen, van wie de meesten al ‘aan de pil’ waren. Ik was opgelucht dat ik mijn menstruatie over kon slaan en niet meer door zou lekken tijdens de gymles. Dat ik geregeld tussentijds bloedverlies en vage hoofdpijn had, nam ik voor lief. Het waren normale bijwerkingen, las ik in de bijsluiter, net als stemmingswisselingen, nervositeit, duizeligheid, misselijkheid en gewichtstoename.

Steeds meer vrouwen willen geen hormonen

Twintig jaar later − ik ben inmiddels 35 − zijn de tijden veranderd. De bijwerkingen van de pil roepen vaker weerstand op, en de vanzelfsprekend waarmee meisjes twee decennia geleden aan de pil gingen, lijkt voorbij. In 2002 slikte maar liefst 42 procent van de vrouwen tussen de 16 en 49 jaar de anticonceptiepil, blijkt uit cijfers van het CBS. Vorig jaar was dat nog maar 24 procent, volgens de laatste Monitor Seksuele Gezondheid (2023) van Rutgers. Van de vrouwen van 18 tot en met 49 jaar die helemaal geen anticonceptiemiddel gebruiken, stelt een op de drie dat dit is omdat ze geen hormonen willen.

Onder meisjes en jonge vrouwen is het pilgebruik hoger, maar ook daar neemt het sterk af, bleek in januari uit onderzoek van Rutgers en Soa Aids Nederland onder 10.000 jongeren van 13 tot 25 jaar. Het pilgebruik onder meisjes en jonge vrouwen die ervaring hebben met seks nam in ruim tien jaar tijd af van 76 procent naar 46 procent.

De dalende populariteit van de pil gaat hand in hand met een toenemende aandacht voor de werking van natuurlijke hormonen, en de grote invloed daarvan op het leven van vrouwen. De laatste jaren verschijnen er opvallend veel populaire boeken over dit onderwerp, zoals De cyclus strategie (2020) van Maisie Hill, Hormoonbalans voor vrouwen (2021) van Ralph Moorman, Onze hormonen, onderschatte helden (2023) van Lieselot Theys, Wij zijn onze hormonen (2023) van Max Nieuwdorp en Hack je hormonen (2024) van Davinia Taylor. Stuk voor stuk belichten ze de werking van hormonen in het lichaam, vaak gevolgd door adviezen om het ‘hormonale welzijn’ te verbeteren.

Ook het cursusaanbod op dit gebied is aanzienlijk. Van orthomoleculair voedingsspecialist tot een cursus ‘reset je hormonen’: in één dag tot enkele maanden kun je je hormonen weer ‘in balans’ leren brengen zodat klachten als een verstoorde menstruatiecyclus, stemmingswisselingen of stress verminderen of verdwijnen. En dat allemaal dankzij de juiste voeding en levensstijl, beloven de docenten.

Uit balans door anticonceptie

Zelf ben ik vrij nuchter ingesteld. Ik ben geen liefhebber van zelfhulpboeken, en bij een blaasontsteking grijp ik liever naar antibiotica dan naar cranberry’s. Maar na een lange zoektocht naar de juiste anticonceptie en twee zwangerschappen weet ik wél hoe ellendig het kan voelen als je hormonen ‘uit balans’ zijn, met allerlei fysieke en mentale malaise als gevolg.

Na de pil stapte ik rond mijn achttiende over op een spiraaltje met hormonen. Dat leek me veiliger, want dat kon ik niet vergeten. Maar al snel kreeg ik aanhoudende buikkrampen, bloedingen en onverklaarbare huilbuien. Op advies van mijn huisarts verving ik het spiraaltje door implanon, een hormoonstaafje in mijn arm. Opnieuw kreeg ik last van stemmingswisselingen en aanhoudend bloedverlies. Soms had ik zoveel buikpijn dat ik moest overgeven. Toen de huisarts mij voor de zoveelste keer een paracetamol aanraadde, was ik het beu. Ik wilde dat staafje ogenblikkelijk uit mijn lijf hebben en ging op zoek naar een andere dokter. Een vrouw.

“Voor jou geen hormonen meer”, zei mijn nieuwe huisarts resoluut nadat ze mijn verhaal had aangehoord. Ze gaf me een koperspiraaltje, en tot mijn grote opluchting verdwenen mijn klachten als sneeuw voor de zon. Het stemde me vrolijk en bitter tegelijk: dit had ik jaren eerder moeten doen. Waarom had ik me in zo’n cruciale levensfase, mijn puberteit en studententijd, zoveel hormonen aan laten smeren?

De leiding nemen over je eigen gezondheid

Ik volg discussies en nieuws over hormonen sindsdien met interesse, want kennis is macht, in dit geval de macht van vrouwen over hun eigen lichaam. Mijn onvrede over het gemak waarmee mijn (mannelijke) huisarts mij jarenlang hormonen aanraadde, wordt gedeeld door Maisie Hill. ‘De vanzelfsprekendheid waarmee hormonale anticonceptie wordt voorgeschreven om klachten rondom de menstruatiecyclus te behandelen, vind ik zorgwekkend’, schrijft de Engelse acupuncturist in haar bestseller De cyclus strategie. ‘Deze middelen kunnen bij sommige symptomen verlichting bieden, maar de daadwerkelijke gezondheidsproblemen pakken ze niet aan.’

Haar boek is geen pleidooi tegen de pil of andere hormonale anticonceptie, maar Hill gelooft wel in de gezondheidsvoordelen die een natuurlijke menstruatie­cyclus met zich meebrengt, schrijft ze. De hormonale achtbaan die daarmee gepaard gaat kunnen vrouwen beter omarmen in plaats van ertegen te vechten, is haar boodschap. Hill vergelijkt de fases van de cyclus met de seizoenen, waarbij de menstruatie de winter is en de ovulatie de zomer. Door hun cyclus te kennen en hun leven daarop in te richten, kunnen vrouwen volgens haar ‘de leiding nemen over hun eigen gezondheid’.

Dat hormonen een cruciale rol spelen in het leven van vrouwen (en mannen), beaamt voedingsdeskundige Rineke Dijkinga. Zij schreef in 2015 het boek Alles draait om hormonen. “Een hormoonsysteem dat in balans is kan je een fantastisch leven geven. Maar als het uit balans is, kan het je leven op z’n kop zetten.”

Het gros van de hormonale ziektes bij vrouwen komt volgens Dijkinga door een overschot aan oestrogeen en een tekort aan progesteron. “Al jaren voor de overgang maken vrouwen minder progesteron aan. Bij een disbalans met andere hormonen kun je heel gestrest, angstig en onrustig worden.” Ondertussen krijgen veel mensen te veel oestrogeen binnen door bewerkte voeding, ziet Dijkinga. “Dat hormoon bevordert de vetopslag. En buikvet kan hormonen zelf omzetten naar oestrogeen, dus zo beland je in een negatieve spiraal.”

Ziekteverzuim door ‘vrouwenklachten’

De toenemende aandacht voor hormonen en gezondheid is volgens Dijkinga grotendeels te verklaren doordat ‘vrouwenklachten’ voor veel ziekteverzuim op de werkvloer zorgen. In 2022 is dit voor het eerst onderzocht in de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) van het CBS en TNO. Dat jaar verzuimde 61 procent van de vrouwelijke werknemers één of meerdere keren vanwege ziekte. Bij 10 procent van de vrouwen kwamen de klachten bij het laatste verzuim door zwangerschap, menstruatie of de overgang.

De combinatie van werk en menopauze valt 71 procent van de vrouwen met overgangsklachten zwaar, blijkt uit recent onderzoek van vakbond CNV. 17 procent van deze groep heeft een burn-out gekregen door de combinatie van werk en overgang, en een kwart zit tegen een burn-out aan. “Daar zit geen enkel bedrijf op te wachten”, zegt Dijkinga. “Je ziet nu dat het taboe op dit soort klachten er een beetje af begint te gaan.”

Om dit taboe te doorbreken, publiceerden ministers Ernst Kuipers en Karien van Gennip vorig jaar in een Kamerbrief een lijst maatregelen. Een daarvan was het verlagen van de drempel voor hormoontherapie. Een behandeling met oestrogenen en progesteron (in de vorm van pillen of pleisters) kan er namelijk voor zorgen dat overgangsklachten als opvliegers, angstaanvallen en hartkloppingen verdwijnen.

Toch wordt hormoontherapie in Nederland nog maar bij 4 procent van de vrouwen met overgangsklachten toegepast; veel minder dan in veel andere landen. Hormoontherapie had lang een slecht imago door een grote studie uit 2002 (de Women’s Health Initiative), waarin hormoontherapie in verband werd gebracht met een hoger risico op trombose en borstkanker. Ten onrechte, want achteraf bleken er nogal wat haken en ogen aan die studie − en de presentatie ervan in de media − te zitten.

Inmiddels is duidelijk dat de risico’s bij een behandeling van minder dan vijf jaar acceptabel blijven en dat hormoontherapie soms zelfs extra gezondheidsvoordelen oplevert, zoals een lagere kans op botontkalking. In 2022 is de richtlijn van het Nederlands Huisarts Genootschap aangepast, en is er bij overgangsklachten meer ruimte om vrouwen hormoontherapie voor te stellen en samen de voor- en nadelen af te wegen. Ook geven huisartsen sinds 2020 meer voorlichting over psychische klachten als bijwerking van de anticonceptiepil.

Flinterdun bewijs

“Het is waardevol dat er nu zoveel informatie over hormonen verschijnt en dat je die makkelijk kunt delen”, zegt endocrinoloog Max Nieuwdorp. Hij schreef vorig jaar het boek Wij zijn onze hormonen, een knipoog naar het populaire boek Wij zijn ons brein van neurobioloog Dick Swaab. De aandacht voor hormonen heeft volgens Nieuwdorp te maken met de tijdgeest. “Mensen willen zelf iets aan hun gezondheid doen. Dat komt ook door covid. Ik merkte dat er behoefte was aan een boek over hormonen van een arts.”

Nieuwdorp juicht het ‘op zich’ toe dat mensen zelf op zoek gaan naar informatie. Hij weet als geen ander dat een hormonale disbalans de persoonlijkheid en het dagelijks functioneren van mensen flink overhoop kan gooien (hij noemt in zijn boek het levendige voorbeeld van een patiënt die door een te snel werkende schildklier seksueel ontremd raakte en bij iedere mannelijke ­patiënt in bed kroop).

Wel wil hij in zijn boek afrekenen met ‘pseudowetenschappelijke claims’ over het gebruik van preparaten en supplementen als antwoord op veelgehoorde klachten, zoals curcumine of hoge doses vitamine E. “Niet alles is zonder medicijnen op te lossen”, zegt Nieuwdorp. “Soms stoppen mensen met schildkliermedicijnen terwijl ze geen eigen schildklierfunctie hebben. Maar schildklierproblemen los je niet op met een jodiumrijke maaltijd.”

‘Hormoonveranderingen zijn geen ziekte’

Nieuwdorp ziet wel dat veel mensen vastlopen in de reguliere zorg, die mensen niet altijd klachtenvrij kan maken. “Dan kom je in een parallelle wereld van hormoon­coaches die van alles beloven. Ik zie een breed palet aan mensen voorbijkomen. Sommigen hebben echt gestudeerd, maar er zijn ook veel zelfhulpcoaches. Hun remedies zijn vaak niet wetenschappelijk bewezen. Er zit een kleine kern van waarheid in dat voeding kan helpen om overgangsklachten te verminderen. Maar als het bewijs flinterdun is en een behandeling 100 euro per maand kost, vind ik dat je daar best kritisch op mag zijn. Ik verwijs mensen nooit door naar dit soort types.”

Ook wil Nieuwdorp waken voor het problematiseren van normale verschijnselen als de overgang. “Ik vind dat veel hormoonveranderingen in ons leven geen ziekte zijn. Het is supervervelend, maar het hoort bij ouder worden. Aboriginals en Aziatische vrouwen kennen de overgang bijvoorbeeld niet als zodanig. Daar wordt het gezien als de grote bevrijding: vrouwen zijn niet meer bang om zwanger te worden. Maar de farmaceutische industrie en de zelfhulpindustrie hebben daarin een cashcow gevonden. Het is best een grote business.”

Vragen om een tampon

Melkkoe of niet: zelf ben ik blij dat vrouwelijke hormonen nu meer onderwerp van gesprek zijn dan twintig jaar geleden, toen ik zelf een meisje van veertien was. Sinds ik mijn eigen cyclus bijhoud met een app, kom ik voor veel minder verrassingen te staan. Meer onderzoek, informatie en openheid zijn belangrijk om taboes te doorbreken en ervoor te zorgen dat vrouwen, in de woorden van Maisie Hill, de leiding over hun eigen gezondheid kunnen nemen.

Ik gun de meisjes van nu een fijnere ervaring dan mijn eigen moeizame zoektocht. Ik gun vrouwen in de overgang een soepele behandeling van hun klachten. En ik gun het mezelf dat ik eindelijk aan collega’s een tampon durf te vragen, zonder fluisterend achter een plant te gaan staan.

Lees ook:

Psycholoog Estrella Montoya (37): Het maakt me boos dat vrouwen soms onnodig lang lijden

In haar boek Hormonen en vrouwen beschrijft psycholoog Estrella Montoya alle fases waarin het vrouwenlichaam hormonale veranderingen doormaakt: de menstruatiecyclus, het gebruik van de pil, zwangerschap en menopauze. ‘Veel vrouwen missen hele basale informatie over wat er in hun lichaam gebeurt.’

Vrouwen twijfelen over de pil. Is dat terecht?

De ooit zo bevrijdende anticonceptiepil staat ter discussie. Influencers waarschuwen online voor bijwerkingen. Hebben zij een punt?