Gerrit Zalm is onrecht aangedaan, door Gerrit Zalm

Dat Gerrit Zalm vorige week verdachte werd in het witwasschandaal van ABN Amro, is een verdrietig verhaal dat groter is dan zichzelf. Als bestuursvoorzitter van die bank deed Zalm onvoldoende om financiële criminaliteit te voorkomen. Het Openbaar Ministerie onthulde een praktijk waarin criminelen vrij spel hadden. Waarin een zwendelaar met 192 rekeningen gewoon een krul kreeg en zijn ding kon doen, zoals de belasting tillen.

De val van Zalm is als een parabel: publiek topbestuurder met grote staat van dienst verruilt zijn vakgebied voor minder bekend terrein. Te laat komt het besef dat de vleugels die hij ombond vlam vatten. Dan eindigt de man in de beklaagdenbank.

Ik had altijd een zwak voor Zalm. Zijn inhoudelijke superioriteit was pretentieloos. Hij was zijn vak toegewijd maar nam zichzelf niet overdreven serieus. Een man die geen poeha nodig had omdat hij in openbare financiën iedereen aftroefde. Hij was de minister die het begrotingsbeleid beter snapte dan zijn ambtenaren. Midden jaren negentig stabiliseerde hij de overheidsfinanciën met de Zalmnorm. Hij was de zoon van een kolenboer, maakte geen geheim van zijn fanatiek flipperen en was inhoudelijk iedereen de baas.

Mijn eerste ontmoeting met Gerrit Zalm was aan boord van een regeringsvliegtuig naar Oekraïne. De piloot had gevraagd of ik (beleidsambtenaar van Buitenlandse ­Zaken) de secretaresse was, want ja, de enige vrouw en jongste lid van de ­delegatie op weg naar een vergadering van de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling. Het was mei 1998, de VVD van Zalm had net de verkiezingen gewonnen. Aan boord spraken de mannen over de uitslag en de formatie.

In de orde der dingen hoorde ik te luisteren en niet te spreken, maar toen de politieke junkie in mij toch iets opperde, was Zalm een en al oor. In een mum zat ik naast de minister om het uit te leggen. Het tekende de man die niet om rang gaf. Het argument telde.

Uren discussies en twee dagen later zei Zalm: ‘Kom voor mij bij Financiën werken!’ Ik schrok: ‘Welnee, ik ben een beroerde econoom.’ Waarop Zalm zei: ‘Ah joh, ík ben pas een slechte econoom!’ Het tekent de sympathieke vakidioot, superieur, los, vrolijk. Het was die zelfspot waarmee hij mij voor zich wist in te ne­men.

In zijn autobiografie De romantische boekhouder (2007) maakt Zalm zich eerder klein dan dat hij pocht met zijn prestaties. Behalve technocraat die de openbare financiën hervormde, was hij ook succesvol als politicus. De man had een programma. Hij voerde – zonder ongelukken in de uitvoering (!) – een grootscheepse belastinghervorming door. De VVD-achterban bediende hij door vooral arbeid in plaats van kapitaal te belasten. Als gevolg hoort Nederland nu tot de ­landen met de grootste ongelijkheid in vermogen.

En toen stapte de romantische boek­houder in de wereld van het commerciële geld. Eind 2007 werd Zalm financieel directeur bij DSB – en sloot de ogen voor de schandelijke financiële producten van zonnekoning Scheringa. December 2008 ging hij naar ABN Amro en werd bestuursvoorzitter van de genationaliseerde bank. De Nederlandsche Bank was dolblij dat Gerrit Zalm zich als een ent, een scheut van een andere bloedgroep, aan de commerciële bank vastmaakte. Zo zou het publieke belang de bank invloeien.

Minder blij waren de zakenbankiers, die zich onder curatele van een ‘ambtenaar’ ­zagen geplaatst. Het is de vraag of zij Gerrit Zalm genoeg zicht gaven op het casino­bankieren en de financiële vrijgeleides die voor criminelen gewoon bleven bestaan.

De laatste keer dat ik Gerrit Zalm ontmoette was eind 2015, in Buitenhof. Hij bestuursvoorzitter, ik interviewer. Zalm sprak tevreden over de gedeeltelijke beursgang van ABN. Aangekomen bij de bank­cultuur en een witwasschandaal in Dubai werd de sfeer ijzig.

Gerrit Zalm is onrecht aangedaan, door Gerrit Zalm. Hij had moeten blijven wat hij was: gelauwerd als directeur van het ­Centraal Planbureau en minister van Financiën, meester van de publieke zaak, koning der macro-economen. Voor hemzelf, maar ook voor ons. Want Gerrit Zalm als archetype bestuurder is net wat we in Den Haag (bij VWS, Defensie, BZ) zo hartstochtelijk hebben moeten missen.

Marcia Luyten is journalist en schrijver