Acteur Sabri Saad El Hamus: ‘Vrijheid neem je, wacht niet af tot ze je wordt gegund’

Sabri Saad El Hamus kent de discussie uit de acteursbusjes waarmee hij jarenlang door het land reed, onderweg naar voorstellingen. ‘Collega’s van Surinaamse afkomst vroegen: weer een film als Shouf Shouf Habibi! of Het schnitzelparadijs, waarom zitten daar geen rollen in voor zwarte acteurs?’

Wat zei jij dan?

‘Ik zei: sorry, maar wij Arabieren zijn nu in de mode. Daar moeten we van genieten, want binnen een paar jaar zal het over de Polen gaan, dat zijn de nieuwe immigranten. Het is een cirkel. Eerst is een groep problematisch, door die fase moet je even heen en dan kunnen de verhalen erover worden verteld.

‘9/11 was zo groot, daarvan was iedereen zo onder de indruk – die confrontatie moest je aangaan. In Nederland ging het eerst over de mensen uit de voormalige koloniën: de Surinamers, de Indo’s, de Molukkers. Daarna kwamen de Turken en Marokkanen.’

Is dat veranderd sinds Black Lives Matter?

‘Dat denk ik wel. Ik ben niet zwart, maar ik beschouw mezelf als gekleurd, ik stond op de Dam te demonstreren. Eerder heb ik me  ook schuldig gemaakt aan het relativeren van racisme. Wanneer hier een uit het Engels vertaalde voorstelling over zwarte Amerikanen werd opgevoerd, zei ik: zo erg als daar is het hier niet.

‘Het leek alsof zwarte Nederlanders alle privileges hadden en niet meer werden gediscrimineerd. Doordat Marokkanen de aandacht opeisten, leek het alsof alleen zíj nog rechten moesten krijgen. De zwarte bevolking was stil. Nu moeten de Marokkanen eigenlijk blij zijn, in de luwte kunnen ze aan het werk gaan.’

Sabri Saad El Hamus werd geboren in Egypte. ‘In Cairo voelde ik me niet thuis, iedereen lette op elkaar. Je moest een pad volgen dat was uitgestippeld door je ouders of door God. Maar ik wilde niet Insha’Allah, ik wilde Insha’Sabri. Op de universiteit kwam ik in aanraking met boeken van Sartre en Camus, voor het eerst praatte ik met mensen over politiek en vrijheden, of het ontbreken daarvan.

‘Ik wilde naar Parijs, maar kreeg geen visum voor Frankrijk. Wel voor de Benelux. Toen moest het Amsterdam worden. Ik kwam aan op 18 juli 1978. Vorige week was het 42 jaar geleden, ik had het moeten vieren. De taal werd de ingang, dat is de sleutel naar alles en iedereen. Naar vrouwen, maar ook naar het land zelf. Op het toneel voer ik soms een monoloog op van een uur en denk ik: hier sta ik, veertig jaar later en ik praat in een andere taal. Hoe dan, wanneer is het gebeurd dat ik deze klanken begreep?’

Waarom wilde je acteur worden?

‘In Cairo was mijn favoriete oom een imam. De hele buurt wist dat hij de preker was in onze moskee. Die preken kunnen angstaanjagend zijn, maar hij maakte er een optreden van. Hij liet mensen huilen en zelfs lachen, heel ongebruikelijk. Ik zat op de eerste rij en zag hoe je het publiek moet verleiden om naar je te kijken en te luisteren.

‘Als je op het toneel gaat staan, moet je iets te vertellen hebben, anders verdien je het niet. Nu zie ik dat ik werd klaargestoomd om hem op te volgen. Iedere vrijdagmiddag liep ik met hem mee, als een Mini-Me. Na afloop vroeg hij wat ik ervan vond, we praatten over wat goed en slecht was gegaan. Alleen wilde ik iets anders dan imam worden.’

Welke rollen kreeg je in Nederland?

‘Op de Toneelschool in Arnhem zei ik in 1983 dat ik Hamlet wilde spelen. Ik werd uitgelachen: wat moet het publiek wel niet denken, dat de moeder van Hamlet getrouwd was met een Arabier? In die tijd moest ik dankbaar zijn dat ik werd aangenomen. Ik moest tevreden zijn met de rollen die ik kreeg.

‘Bij weer een rolletje als schoonmaker of bediende dacht ik: wacht even, hier ben ik geen acteur voor geworden, ik wil de hoofdrol. Stigmatiserende rollen vind ik niet zo erg. Ik wil best een schoonmaker spelen, alleen moet het verhaal dan wel over hém gaan. Een terrorist of een dealer: ook goed, als maar wordt uitgediept waarom zij zo zijn geworden.

‘De mooiste rollen, waar ik de meeste waardering voor kreeg, heb ik zelf geïnitieerd. Vrijheid neem je, je moet niet afwachten tot het je wordt gegund. Dat gebeurde in het theater. Bij commerciële films waren de makers bang dat zulke keuzes worden afgewezen door het grote publiek. Een liefdesverhaal kan niet worden gespeeld door iemand die eruit ziet als een terrorist. Die beeldvorming zit heel diep in ons, veel dieper dan we denken.’

Je zoon Shady en dochter Ashgan zijn filmmakers en je jongste zoon Shahine is acteur. Doet hij dat op een ander speelveld dan jij op zijn leeftijd?

‘Absoluut. Vorig jaar speelde hij de hoofdrol in De belofte van Pisa. Veertig jaar geleden was dat ondenkbaar. Die ontwikkeling is er, nu bestaat er een markt voor.’

Ben je jaloers op hem of dankbaar voor de ontwikkeling?

‘Allebei, ik gun het Shahine, maar ik wilde ook dat ik nu pas geboren werd. Ik heb de deur voor hem opengemaakt. Met een koevoet, het ging niet zomaar. Ik ben blij dat ik veertig jaar geleden niet voor niets hier ben gekomen. De kringen in het water die ik heb veroorzaakt, daar kunnen mijn kinderen nu in zwemmen.’