Van de tekentafel naar de toiletpot: hoe de pictogrammen op wc-deuren in de loop der tijd veranderden

De strijd om het nieuwe all-gender-kantoortoilet is complex. ‘En de gemoederen lopen soms hoog op’, zegt Jasper Goossensen van ontwerpstudio Mijksenaar. Niet alleen verdwijnt steeds vaker het mannetje-vrouwtjepictogram van de wc-deur, ook de mensfiguren op de borden die ons vertellen waar de lift en informatiebalie zijn, lijken hun langste tijd te hebben gehad. ‘Als je radicaal inclusief wil zijn, maakt het menspictogram plaats voor het functiepictogram.’

Goossensen staat in de Amsterdamse studio met grafisch ontwerper Jolein Melis gebogen over een serie pictogramvoorstellen. Mijksenaar is een toonaangevende studio op het terrein van informatieontwerp: de kunst om mensen de weg te wijzen naar de juiste gate, balie of het toilet. Deze serie was bestemd voor een internationaal bedrijf dat net een groot nieuw kantoor in Amsterdam heeft betrokken. De directie vond het belangrijk om afscheid te nemen van aparte man-vrouwtoiletten, als signaal dat ze een inclusief personeelsbeleid serieus nemen.

Onder de voorstellen bevindt zich een poppetje met gekruiste benen dat zijn/haar/hun plas ophoudt. Daarnaast een gespleten silhouet: rechts met jurk, links zonder. Plus – voor de lichte toets – een individu met alienhoofd. Allemaal met de boodschap: kom zoals je bent, zodat ook transgender personen zich niet gedwongen voelen een ongemakkelijke keuze te maken bij de ingang van het toilet.

Maar deze ideeën hebben het niet gehaald. De opdrachtgever koos voor het nieuwe functiepictogram: de toiletpot, samen met het onderschrift: all-gender.

‘Het is jammer dat de mens eraf is, dat gebeurt vaker de laatste jaren’, zegt Melis, die meetekende aan de nieuwe bebording. ‘De man-vrouwicoontjes zijn zo vertrouwd en daarom begrijpt iedereen ze als je ermee varieert.’ Maar juist die vertrouwdheid met de bestaande bordjes is onderdeel van het probleem van het inclusieve toilet.

Mensen zijn geconditioneerd als het gaat om pictogrammen, blijkt uit onderzoek. ‘We zien er altijd een man of vrouw in. Een sekseloos icoontje tekenen van de mens is kennelijk niet mogelijk’, zegt Goossensen. Het gevolg daarvan is dat een bordje met een persoon erop nooit volledig genderneutraal voelt.

Dat heeft consequenties voor andere borden: Mijksenaar ontwierp een nieuw liftsymbool waar de twee klassieke personen in het liftvierkant zijn vervangen door muzaknootjes. Een figuur achter de informatiebalie heeft plaatsgemaakt voor een vraagteken. De vrolijke (mannelijke) doucher in sportfaciliteiten wordt teruggebracht tot een sproeikop. Wie radicaal inclusief wil zijn, neemt afscheid van de mens – als pictogram dan.

Op het Amsterdamse hoofdkwartier van Mijksenaar ligt het vijftig pagina’s tellende rapport Beyond the Binary op tafel. Het is een onderzoek naar nieuwe pictogrammen voor all-gender-toiletten. Goossensen: ‘Er is nu geen internationale standaard voor inclusieve pictogrammen in de wereld. Iedereen probeert wat. Terwijl bewegwijzering veel effectiever werkt als er uniformiteit is over wat de beeldtaal moet zijn op vliegvelden en in openbare gebouwen.’

Informatieontwerp is geen bagatel. Bij Mijksenaar werken teams van ontwerpers, psychologen, sociologen en architecten aan visuele communicatie om mensen door notoire verdwaalplekken als ziekenhuizen en vliegvelden te leiden. Voor de logistiek op dit soort locaties is heldere route-informatie cruciaal. Verwarring bij een gestresste reiziger of bezorgde ziekenhuispatiënt over zijn bestemming is het laatste wat je wilt. Het wegwijzerdesign van Mijksenaar op Schiphol met zijn zwarte belettering op gele lichtborden geldt internationaal als voorbeeldig. Het Nederlandse bureau ontwerpt over de hele wereld bewegwijzering voor vliegvelden, metrostations, musea en kantoren. Zelfs de bebording in Spielbergs vliegveldfilm The Terminal komt bij Mijksenaar vandaan.

In Beyond the Binary leer je dat de wereldwijde opmars van het toiletmannetje/-vrouwtje is terug te voeren op Wenen. Daar werd in 1920 een officiële catalogus gepubliceerd met vierduizend symbolen die universeel konden worden begrepen. Een goed wegwijsbordje bevat altijd zowel een tekstaanduiding als een beeldpictogram. ‘Die combinatie tekst en beeld is belangrijk. Het geeft herkenbaarheid, ongeacht je taal of cultuur’, zegt Goossensen. Op Schiphol is de check-inbalie een woord, maar ook een poppetje achter de desk. Voor het nummer van de gate staat altijd een vliegtuigje.

Het toiletpictogram bleef bijna honderd jaar fier overeind. Maar mede door de roep van de lhbti-gemeenschap om bredere acceptatie voor verschil in seksuele oriëntatie, verandert dat snel. Een transgender persoon voelt zich ongemakkelijk bij de verplichte toiletafslag, net als een non-binair persoon die zich niet identificeert als man of vrouw. ‘Zeker op plekken waar veel jonge mensen komen, ontstaat vraag naar nieuwe toiletten, nieuwe bewegwijzering, nieuwe symbolen’, zegt Goossensen.

Het gemengd plassen zelf is niet het grootste probleem. Uit onderzoek van Mijksenaar blijkt dat 76 procent van de ondervraagden niet tegen all-gender-toiletten is. Maar het antwoord op de vraag of de geënquêteerden er zelf graag gebruik van maken, is ingewikkelder. Zeker bij mensen boven de 50 jaar en vrouwen is er aarzeling. Dat resulteert regelmatig in een roep om gescheiden toiletten, bovenop de gemengde variant.

Pijnpunt is – afgezien van open urinoirs, die sowieso een no-no zijn in de mixed zone – vaak het ‘voorportaal’ van het groepstoilet: de ruimte bij de spiegels en wastafels. Die heeft zeker in het vrouwentoilet ook een sociale functie. Een student van een hogeschool gaf in een onderzoek aan het onprettig te vinden dat ze naast een oudere mannelijke docent staat bij wie ze even later examen moet doen.

Iets soortgelijks gebeurde op het kantoor van de Amsterdamse opdrachtgever waarvoor Mijksenaar nieuwe bebording ontwierp. Tegen het vooruitstrevende inclusieve toiletbeleid dat het management voorstaat, kwam een groep vrouwelijke medewerkers in verzet. En ze dwongen, als extra, aparte vrouwentoiletten af. ‘Misschien begrijpelijk, toch is het niet ideaal. Gebruikers moeten dan toch weer kiezen welke ingang ze nemen. Dat wil je eigenlijk voorkomen.’

Misschien, denken ze bij Mijksenaar, moeten alle kantoortoiletten wel net zoals in een woning worden ontworpen: separate, goed afgesloten ruimtes, elk met een pot, wastafel en spiegel. Geen apart voorportaal, geen gescheiden toegang, een lange rij eensoortige toilethokjes. ‘Maar dat is natuurlijk duurder in aanleg en schoonmaak en kost meer ruimte.’ Een dergelijke oplossing is in bestaande architectuur veelal helemaal geen betaalbare optie. ‘De ideale situatie is nog niet gevonden’, zegt Goossensen.

Grafisch ontwerper Melis puzzelt ondertussen op pictogrammen waar geen mensen op staan. Een vluchtwegbordje? Daar moet het rennende mannetje af. De meditatieruimte met een mens in yogahouding? Dat is nu een hartje tussen twee open handen. ‘Meestal is het op te lossen, maar soms loop je vast’, zegt Melis. ‘Een rolstoel met een figuurtje erin is een herkenbaar pictogram voor de toegankelijkheid van een gebouw. Als je de persoon uit de rolstoel haalt, wordt het een stalling voor gehandicaptenvervoer. Dat is niet wat je wilt.’